‘I he ‘aho faka’osi ‘o e Fakataha Lahi ki he Fakalakalaka Fakafonua ‘a Tonga, na’e fakahoko ‘i he Falaite, 21 Ma’asi 2025, ko e hoangaue fakalakalaka ‘e fā ‘a Tonga – Siaina, Siapani, Nu’usila, mo ‘Aositelēlia – na’a nau ‘omai ‘o laka hake ‘i he ngaahi lea kuo tohi lelei pe. Na’a nau ‘omai ‘a e mahino, vave, mo ha pole fakataha: ke taki ‘e Tonga ‘a ‘ene hala fakalakalaka ‘aki ‘a e loto-to’a mo e ‘ekea.
Na’e ‘omai ‘e he fonua takitaha ha ngaahi fakakaukau ‘oku fakava’e ‘i he vafengāue’aki mo e fefaka’apa’apa’aki. Na’a nau fakapapau’i ‘enau tukupa ki Tonga — ‘o ‘ikai ko e ngaahi lea pe, ka ko e tokoni fakapa’anga fakapalani, fengāue’aki fakatekinikale, mo e ngāue fakataha ‘i he taimi lōloa. Kae hange pe, na’a nau toe fakamahino: kuo taimi ke heka ‘a Tonga he sea faka’uli.
Ko au ko ha taha kuó u muimui ofi ‘i he Fakataha Lahi, na’á ku foki mai mo e loto fakalotolahi — ka ‘oku ou toe hoha’a foki. Na’e mahu’inga ‘a e fepotalanoa’aki, na’e tafe ‘a e ngaahi fakakaukau, pea ‘oku ‘omai ‘e he TSDF III ha fakahinohino mahino. Ka ‘o kapau ‘e ‘ikai ma’u ‘e Tonga ‘a e ngaahi founga ngāue, taukei, mo e loto-fiengāue fakapolitikale ke muimui’i, ‘oku tupu ai ‘a e faingamālie ke hoko eni ko ha talanoa lelei ‘o ‘ikai ha ola.
Siaina: Mo’ui-fakafalala-pē-kiate-kita, Fakafo’ou, mo e Fefaka’apa’apa’aki
‘Eiki Talafekau Lahi Raymond Liu, ko e Talafekau Lahi ‘a Siaina Ko e ‘Eiki Talafekau Lahi Raymond Liu, ko e Talafekau Lahi ‘a Siaina, na’a ne fakamālō’ia ‘a e fakakaukau fakalakalaka taimi-loloa ‘a Tonga mo hono mahu’inga ‘o e fokotu’u ‘o e ngaahi me’a-vivili fakafonua. ‘I he’ene fakafehoanaki ki he ngaahi fakataha fakapolitikale fakasiaina kimuí ni, na’a ne fakatokanga’i ‘a e fehoanaki ‘i he vaha’a ‘o e palani ta’u nima ‘a Siaina ‘oku teuteu ke fakahoko mo e palani ta’u hongofulu ‘a Tonga.
Na’a ne fakamamafa’i ‘a e ngaahi feitu’u mahu’inga ki he fengāue’aki: fakalahi ‘o e fefakatau’aki (mo e tokanga makehe ki he ngaahi koloa hange ko e kava), tekinolosia, mo e fetongiaki fakafonua. Ka ko e me’a mahu’inga taha ko e sīpinga fakalakalaka ‘a Siaina —’oku fakava’e ‘i he mo’ui-fakafalala-pē-kiate-kita, fakafo’ou, mo e ngāue lahi.
Na’a ne vahevahe ‘a e a’usia ‘a Siaina ‘i he’ene hiki mei he masiva ki he malohi ‘i he ta’u ‘e 50 tupu. Na’e mahino ‘ene pōpoaki: ‘E lava pe ‘a Tonga ‘o tu’u hake, ka kuo pau ke ne ma’u ‘ene sīpinga pe ‘a’ana, kei ava ke ako, pea kei hokohoko ‘ene tukupa ki he tupulekina fakalukufua.
Ngaahi Fakakaukau Mahu’inga: ‘Oku faka’apa’apa’i ‘e Siaina ‘a e pule’i ‘o Tonga mo ‘ene ngaahi mahu’inga, ka ‘oku ‘amanaki ‘a Siaina ke taki ‘a Tonga ‘aki ha taumu’a mahino pea ne tataki ‘a e vafengāue’aki ki mu’a.
Siapani: Mo’oni Fakapa’anga mo e Fakakaukau Taimi-Lōloa
‘Eiki Talafekau Lahi Hisao Inaguki, ko e Talafekau Lahi ‘a Siapani Ko e Talafekau Lahi ‘a Siapani ko ‘Eiki Hisao Inagaki na’a ne fai ha lea fakahangatonu mo maau. Lolotonga ‘ene toe fakapapau’i ‘a e hokohoko atu ‘a e tokoni mei Siapani — mei he ivi ‘a e matangi ki he fakalelei ‘o e mala’e vakapuna — na’a ne ‘oatu ha pōpoaki fakatokanga: kuo pau ke fakamālohia ‘e Tonga ‘a ‘ene tau’atāina fakapa’anga.
Na’a ne na’ina’i ki he pule’anga ke kumi ha ngaahi founga pa’anga fo’ou, kau ai mo ha tukuhau-me’a’ofa ‘i he ngaahi pa’anga ‘oku li mai mei muli pe ko ha ki’i hiki ‘i he tukuhau ‘o e me’a ‘oku fakatau atu. Ko e ngaahi me’a ni, ‘i he’ene fakakaukau, ‘oku matu’aki mahu’inga ‘o kapau ‘e fakaholoki ‘e Tonga ‘a ‘ene fakafalala ki he tokoni mei tu’apule’anga pea fakatupukoloa ‘a e ngaahi sekitoa mahu’inga hange ko e ako mo e mo’ui lelei.
Na’a ne toe kole ke hokohoko atu ‘a e fakatupukoloa ‘i he sekitoa taautaha ke fakatupu ha ngaahi ngāue pau ‘i ‘api pea fakaholoki ‘a e fiema’u ‘a e kakai Tonga ke kumi ngāue ‘i muli.
Ngaahi Fakakaukau Mahu’inga: ‘E hokohoko atu ‘a e tokoni ‘a Siapani ki Tonga — ka ‘oku ‘amanaki ke fai ha ngaahi fili faingata’a mo fakamalohia ‘a e fakafalala pe kiate kita.
Nu’usila: Ngaahi Me’a-Vivili, Mahinongofua, mo e Ngaahi Mahu’inga
‘Eiki Talafekau Lahi Matthew Howell, ko e Talafekau Māʻolunga ‘a Nu’usila Ko e Talafekau Māʻolunga ‘a Nu’usila ko ‘Eiki Matthew Howell na’a ne fai ha lea ne lahi ange ‘a e fakakaukau fakaloloto. Kae ‘ikai ko hano lau ‘o e ngaahi lavame’a ‘i he kuohili, na’a ne tokanga taha ki he me’a kuo pau ke fai ‘e Tonga he taimí ni: ke fakamatala’i mahino ‘a e ngaahi me’a-vivili fakafonua mo fetu’utaki lelei ki he ngaahi hoangaue fakalakalaka kotoa pe.
Na’a ne fakamamafa’i ‘a hono mahu’inga ‘o e fili fakasitetēsiki, ‘ata’atā ‘i hono fakafehoanaki ‘o e tokoni, mo kau ‘a e ngaahi kolo mo e pisinisi ‘i he palani fakafonua. Na’a ne toe fakahaa’i foki ‘a e mahu’inga ‘o e fakamole ‘o e tali ‘o e tokoni ‘a ia ‘oku ‘ikai fenāpasi mo e ngaahi fiema’u taimi-lōloa ‘a Tonga.
Faka’osi, na’e fai ‘e Howell ha tokanga malohi ki he ngaahi mahu’inga. Ko e ngaahi tefito’i mo’oni fakafonua ‘a Tonga, ko ‘ene lau, ‘oku ‘ikai totonu ke tu’u pe ‘i he pepa — ka ke hanga ‘o fakaafo’i ‘a e founga ‘oku fokotu’utu’u mo ‘oatu ‘aki ‘a e fakalakalaka.
Ngaahi Fakakaukau Mahu’inga: Kuo pau ke mahino mo ‘i ai ‘a e loto-falala ‘a Tonga ‘i hono fakaha ‘a e me’a ‘oku ne fiema’u — pea fakapapau’i ‘oku kei hoko pe ‘a ‘ene ngaahi mahu’inga fakafonua ko e uho ‘o e fononga ko ia.
‘Aositelēlia: Falala, Faingata’a, mo e Matu’uekina e ngaahi faingata’a
Fefine Talafekau Erin Gleason, ko e Talafekau Māʻolunga Fakataimi ‘a ‘Aositelēlia Ko e Talafekau Māʻolunga Fakataimi ‘a ‘Aositelēlia ko Fefine Erin Gleason na’a ne fai ‘a e fakamatala kakato taha. ‘Aositelēlia, ko ‘ene lau, ko e hoangaue fakalakalaka lahi taha ia ‘a Tonga — ‘o ne tokoni’i ‘a e mo’ui lelei, ngaahi koloa lalahi, ako, mo e matu’uekina ‘o e feliuliuaki ‘o e ‘ea. Ka ko e vafengāue’aki ko ia ‘oku fakava’e ‘i he falala, pea ‘oku fiema’u ‘e he falala ha ngaahi ola.
Na’a ne tali ‘oku fokotu’u ‘e ‘Aositelēlia ha tokoni lahi ‘o fakafou ‘i he ngaahi founga ngāue fakafonua ‘a Tonga — ko ha foaki ‘o e falala, ka ‘oku toe fakatokanga’i ai ‘a e faingata’a. Na’a ne fakamamafa’i ‘oku ‘ikai ta’engata ‘a e tokoni, pea kuo pau ke ma’u ‘e Tonga ha ngaahi founga ke fakalahi ‘aki ‘a e ngaahi koloa ‘oku fakangatangata.
Na’e toe lave ‘a Gleason ki he ngaahi me’a mahu’inga ange: ‘a e fiema’u ki ha fepotalanoa’aki lelei ange ‘a e kakai, fakamatala totonu ange ki he kakai, mo e palani taimi-lōloa ‘o fekau’aki mo e malu ‘o e tekinolosia, hia, mo e kehekehe ‘o e ‘ekonomika. Na’a ne vahevahe ‘a e ngaahi fakalakalaka fakalotolahi, hange ko e polokalama fakataukei ‘o e uta atu ‘o e kava mo e ngaahi polokalama fo’ou ki he fakataha ‘o e famili ‘i he malumalu ‘o e Polokalama Ngāue ‘o e Taimi Pau (RSE).
Ngaahi Fakakaukau Mahu’inga: ‘Oku tui ‘a ‘Aositelēlia ki he malava ‘a Tonga — ka ‘oku nau fie sio ki ha ngaahi founga ngāue mālohi ange, palani ‘oku kau kotoa ai, mo e matu’uekina ‘o e ngaahi faingata’a ‘i he taimi-lōloa.
Ko e Fehu’i Mo’oni: ‘E Lava Nai Ke Tau ‘Oatu?
‘Oku ‘ikai si’i ‘a e tokoni kia Tonga. ‘Oku fakafanongo, fakatupukoloa, mo kei uki ‘e he ngaahi hoangaue fakalakalaka ‘a e ngāue. Ka ‘oku nau toe ‘amanaki lahi ange meiate kitautolu.
Ko ia, ko e ha ‘a e ‘uhinga ‘o e ngaahi me’a ni kotoa?
‘Oku tau lava nai — ‘aki ‘a e ngaahi taukei totonu, taki, mo e fengāue’aki fakataha — ke ‘oatu ‘a e ngaahi tala’ofa ‘o e TSDF III mo e ngaahi me’a kehe?
Ko e fehu’i ia ‘oku ‘i mu’a ‘iate kitautolu he taimí ni. Pea ko e fehu’i ‘oku manavahe ki ai ‘a e kau siofi tokolahi ko e tali ‘oku pehē: ‘oku te’eki ke tau mateuteu.
Kapau ‘e ‘osi ‘a e Fakataha Lahi ‘o ‘ikai ha ngaahi muimui-‘i mahinongofua, fakafo’ou ‘o e ngaahi kautaha, mo e ngaahi palani ngāue fakatupunga, ‘e manatu’i ia ko ha me’a ne hoko ‘o fonu ‘i he ngaahi lea lelei mo e ngaahi faingamalie ne mole noa pe.
Ko e Ui Fakafonua ki he Ngāue
Ko e fatongia ke ngāue ‘oku ‘ikai nofo pe ‘i he pule’anga — ka ‘oku ‘iate kitautolu kotoa.
Ki he Pule’anga: Fokotu’u ha ‘iuniti fakahoko ngāue ke tokanga taha pe ki hono fakahoko ‘o e TSDF III. Fakalelei’i ‘a e fengāue’aki ‘i he vaha’a ‘o e ngaahi potungāue. Pulusi ‘a e ngaahi ‘ekitiviti mo e patiseti ‘a e ngaahi hoangaue fakalakalaka. Fakamalohia ‘a e pule’anga fakalotofonua mo e ngaahi kolo ke nau tataki ‘a hono fakahoko ‘a e palani ‘i he tu’unga fakakolo.
Ki he Sosaieti Sivile: ‘Ilo’i mo kau ki he ngāue. Uki ke kau mo’oni ‘i hono fokotu’u ‘o e ngaahi tu’utu’uni. Tokoni ke muimui’i ‘a e ngaahi ola mo vahevahe ‘a e ngaahi fakakaukau mei he kolo ke fakalelei’i ‘a e vaha’a ‘o e tu’utu’uni mo e kakai.
Ki he Kakai Tonga Kotoa: Ko e fakalakalaka ‘oku ‘ikai ko ha me’a ‘oku hoko kiate kitautolu — ka ko ha me’a ‘oku tau fakatupu pe. Tatau aipe pe ‘oku tau ‘i he pisinisi, ngoue, ako, pe ngāue ‘a e to’utupu, ‘oku ‘i ai ‘a e fatongia ‘o kitautolu takitaha ‘i hono langa ha Tonga ‘oku malohi ange.
‘E lava ‘e he Fakataha Lahi ni ‘o fakafaikehekehe’i ‘a e kuohili mo e kaha’u — ka ‘i he taimi pe ‘oku tau fili ke ngāue ai.
‘Oku siofi kitautolu ‘e mamani. ‘Oku tatali mai ‘a e ngaahi hoangaue.
‘Oku ‘iate kitautolu pe ‘a e pōpula. ‘Oua na’a tau maumau’i ‘a e “sevi”.
Na’e fa’u ‘e Melino Maka
