1. Talateu Ko e fokotu’utu’u ni ‘oku ne fakamatala’i ha hala fo’ou mo langa’ake ki he kaha’u ‘o Vava’u ko e hala ‘oku fakava’e ia ‘i he hisitolia, tukufakaholo fakalangi, pea mo e talangofua ‘ikai toe fehu’ia ‘a e kakai ‘o Vavau ki he Fale Tu’i. Ko e fokotu’u ko eni ‘o ha Pule’anga Siteiti makehe ma’ae Vava’u, ‘e tataki ia ‘e ha’ane fa’unga pule’i fakangaue ‘i loto, ‘i he pule tafataha ‘a ‘Ene ‘Afio Ko e Tưi Tupou VI, ‘i he taki ‘a ‘Ene ‘Afio Ko e Pilinisi Hau ‘Ulukalala, ‘a ia ‘oku toe ‘iloa ko e Tui Vava’u, pea mo e tokoni ‘a e Kovana lolotonga ‘o Vavau, ko Fakatulolo. ‘Oku ‘ikai ko ha ngaue ke ‘atamaii ‘a Vava’u— ka ko e holi ke fakatupu’i ‘a e mo’ui fakafonua. Ko ha faingamalie ke fakalahi ‘a e ngaahi ngaue faka’ekonomika ‘a Vava’u, fakalakalaka’i ‘a e ngaahi koloa lalahi (infrastructure), pea mo fokotu’u ha ngaahi ngaue fakatupu koloa fakapotopoto ka i he taimi tatau ‘e kei fakataha’i ‘a Tonga pea mo hono Tui.
2. Fakatonuhia’i Fakahisitolia mo Fakafonua ‘Oku tư’u i ha tư’unga makehe ‘a Vava’u ki he fokotu’utu’u ko eni. Fakahisitolia mo fakalaumalie, ‘oku tu’u ‘a Vava’u ‘i he uho ‘o e ngaahi me’a mahu’inga ‘i he fakalangi mo e tui fakalotu ‘a Tonga: Ko Pouono ‘i Neiafu ko e feitu’u ia na’e fakatapui ai ‘a Tonga ki he ‘Otua ‘e he Tu’i Tupou I ‘i he 1839. Ko e taimi ko ia na’e kamata ai ‘a e ‘ilo fo’ou fakapolitikale mo fakalaumalie ‘a Tonga. Kuo fakahaa’i ma’u pe ‘e he Kakai ‘o Vava’u ‘a ‘enau talangofua ki he Fale Tu’i. Ko ‘enau laukau fakafonua mo faka’apa’ apa ki he fale tu’i ‘oku ‘ikai ma’u ia ‘i ha toe feitu’u ‘i he Pule’ anga.
• Ko ‘Ene ‘Afio Ko e Pilinisi Hau ‘Ulukalala, a ia ‘oku ‘iloa ko e Tu’i Vava’u, ko e fakataataa hangatonu ‘o e tukufakaholo ko ‘eni pea ‘oku lau ia ko e taki fakanatula, mo faka’apa’apa’i ‘e he kakai ‘o Vava’u.
• Ko e Kovana lolotonga ‘o Vava’u, ko Fakatulolo, kuo ne taukave’i ma’u pe ‘a e ngaahi fiema’u ‘a e kakai pea ‘oku tu’u lelei ia ke ne tokoni’i ‘a hono fakahoko ‘o e fa’unga pule’i fo’ou ko ‘eni.
3. Fa’unga Pule’i ‘o e Siteiti ‘o Vava’u Ko e Pule anga Siteiti ‘oku fokotu’u ‘e ngaue ia ‘i he fa’unga Konisitutone “o Tonga, ‘i he fa’unga fakangaue ko ‘eni: Taki Tafataha:
• ‘Ene ‘Afio Ko e Tu’i Tupou VI (‘ikai ke liliu—e kei ‘i he malumalu ‘o e Temata’utaha ‘a Vava u). Taki ‘o e Pule’ anga Siteiti (Vava’u):
• ‘Ene ‘Afio Ko e Pilinisi Hau ‘Ulukalala (Tu’i Vava’u), ko e Kovana mo e Taki Fakalangi ‘o Vava u. Tokanga’i mo Fakahoko ‘o e Ngaahi Ngaue:
• Fakatulolo, ko e Kovana lolotonga ‘o Vava’u, ke kei hokohoko atu ‘ene ngaue ko e ma’u mafai fakahoko ngaue faka’aho pea mo e fehokotaki anga i he vaha’a ‘o e Pule’ anga Siteiti mo e Pule’ anga Fakafonua ‘i Nuku’ alofa. Fale Alea Siteiti ‘o Vava’u
• ‘O kau ki ai ‘a e Fakafofonga ‘e toko tolu ‘o e Kakai mei Vava’u 14, 15, mo e 16, ‘a ia ‘oku lolotonga fili ki he Fale Alea Fakafonua ‘i Nuku’ alofa.
• Ko e ‘Ofisa Vahefonua ‘e toko ono ‘o Vava’u, ‘o fakafofonga’i ‘a e vahefonua takitaha, ke nau kau ki he kosilio pule’i ‘o e Siteiti ke fakapapau’i ‘a e fakafofonga totongimai mei he ngaahi feitu’u kehekehe. Ko e fa’unga pule’i ko ‘eni ‘e pule’i ‘e ia ‘a e ngaahi palani fakalakalaka, ngaahi koloa lalahi (infrastructure), fakangofua ‘o e ngaahi ‘inivesimeni, pea mo fakahoko a e ngaahi sevesi fakafonua ‘i he tu’unga fakalotofonua.
4. Ko e Hã ‘Oku Fiema’u Ai ‘Eni ‘i he Taimi Ni Neongo ‘enau talangofua ikai toe fehu’ia pea mo honau mahu’inga fakalaumalie, kuo faka’au ke ongo’i ‘e he kakai ‘o Vava’u ‘oku li’ekina kinautolu pea ‘ikai fakafofonga’i lelei i he ngaahi feinga fakalakalaka fakafonua: • Ko e kovi o e ngaahi hala pea mo e maumau ‘o e ngaahi koloa lalahi (infrastructure) ‘oku nau kei fakafe ‘atungia’i ‘a e tupulaki faka’ ekonomika pea mo e mo’ui faka’aho.
• Ko e ngaahi faingamalie ‘inivesimeni mahu’inga kuo ta’ofi kinautolu tupu mei he ngaahi fika’i tapuha mo e ngaahi ta’elavame’ a fakafakataha’i.
• Kuo fakahaa’i ‘e he kau ‘inivesitoa ‘a ‘enau tokanga lahi ki Vava’uka ‘oku ‘ikai ke nau falala ki hono faka’aonga’i °o ha founga tuai mo ta’emahino ‘i Nuku’alofa.
• ‘Oku li’ekina “a e ngaahi le’o mo e ngaahi fiema’u fakalotofonua, ‘o fakavaivai’i ‘a e loto’aki pea mo fakaholomui ‘a e fakalakalaka.
Ko e fa’unga pule’i fo’ou ko ‘eni ‘e fakalelei’i hangatonu ‘e ia ‘a e ngaahi vaivai ko ‘eni, ‘o fakapapau’i ‘a e ngaue vave, tu’utu’uni mahino, pea mo e fakalahi ‘o e mafai fakafeitu’u.
5. Ngaahi Koloa Lalahi (Infrastructure) Mahu’inga ki Vava’u Ke tokoni’i ‘a e tupulaki a Vava’u pea mo ‘oatu ‘a e ngaahi lelei ‘oku ala fua ki hono kakai pea mo e ekonomika fakakatoa ‘o Tonga, ko e ngaahi ngaue lalahi (infrastructure) tolu ko ‘eni kuo ‘asi ko e ngaahi me’a mahu’inga taha ke fakalakalaka’i leva:
1. Mala’ evakapuna Fakavaha apule anga Lupepau’u Fakalelei’i ‘a e halanga mala’evakapuna, fale talitali, pea mo e ngaahi fale tokoni kehe ke lava ‘o fakafaingamalie’i ‘a e folau vaka’atã fakavaha’apule’anga hangatonu pea mo e lele he ta’u kotoa, ‘o fakaava ‘a e malava ‘e Vava’u ke hoko ko ha uho ki he takimamata.
2. Fakaleleii o e Uafu Port of Refuge Fakalahi mo fakaonopooni ‘a e uafu ke tokoni’i ‘a e ngaahi vaka takimamata, uta koloa fakapisinisi, mo e ngaahi sevesi vaha’a-motu, ‘a ia ‘e fakatupu ‘a e tupulaki ‘i he fefakatau’aki, takimamata, mo e ngaahi sevesi fakamãmani. Langa ‘o ha Hala Fakahala’i mahu’inga Fehokotaki ‘a e ngaahi kolo, fakaleleii a e hu’anga fakafetukutuku ‘i he ngaahi motu, pea mo faingofua’i ‘a e fefononga’aki ki he takimamata, koloa, mo e ngaahi sevesi. Ko e ngaahi ‘inivesimeni ko eni ‘i he ngaahi koloa lalahi ‘oku ‘ikai ngata pe i he’enau mahu’inga ki he ‘ekonomika fakalotofonua ‘o Vava’u ka te nau toe ‘omai ‘a e ngaahi tupu faka’ekonomika ki he fonua kotoa ‘aki ‘a hono fakatupu ‘o e ngaahi ngaue fo’ou, fakalahi ‘a e pa’anga hu mai mei he takimamata, pea mo hono fakahalaaki ‘a e fehokotaki fakalukufua ‘a Tonga.
6. Pule’i ‘o e Takimamata mo e Fakalahi Faka’ekonomika Ko e taha ‘o e ngaahi tafa’aki mahu’inga taha ‘o e ‘ekonomika ‘o Vava’u ko ‘ene ngaue ki he sio tofua’a ko e me’a fakaofo fakaemãmani lahi kuo tokoni ke fakamahino’i ‘a Tonga ‘i he mape takimamata fakamamani lahi. Ma’ae kakai ‘o Vava’u, ko hono pule’i fakalotofonua ‘o e koloa fakanatula mahu’inga ko ‘eni ‘oku mahu’inga ia ke hao mo malu hono mahu’inga pea mo fakapapau’i ‘oku ‘aonga ki he komiuniti. ‘I he Pule’ anga Siteiti ‘oku fokotu’u, e tuku ‘e Vava’u ha laiseni tofua’a pe ‘e taha ke pule’i mo malu’i a e ngaue ni ‘i ha founga tu’uloa. Ko e sipinga ko ‘eni ‘e faka’ehi’ehi ai mei he ngaahi fehalaaki kuo ‘asi i he ngaahi feitu’u hange ko Kaikoura, New Zealand, ‘a ia ko e lahi ‘o e ngaahi laiseni na’e ne holoki ‘a e lelei fakapa’ anga pea mo tuku ‘a e malohi ki he “atakai. ‘I hono pule’i ‘o e ngaahi laiseni ‘i he tu’unga siteiti:
• Ko e ngaahi pa’anga humai kotoa pe ‘e nofo ia ‘i Vava’u, ‘o toe ‘inivesi ia ‘i he komiuniti. ‘E toe lelei ange ‘a hono fakamamafa’i ‘a e malu’i ‘o e ‘atakai. ‘E kei ma’olunga ‘a e tu’unga ‘o e me’a ‘oku a’usia ‘e he kau folau’eve’eva, ‘o fakamalohia ‘a e hingoa ‘o Tonga ‘i tu’ apule anga. Ko e fakataataa mahino ‘eni ‘o e founga ‘e lava ai ‘a e pule’i fakalotofonua ‘o tataki ki he ola faka’ ekonomika lelei ange ki Vava’u pea mo e Pule anga kotoa.
7. Fakamatala Takimamata ke Poupou’i ‘aki ‘a e ‘Inivesimeni ‘Oku tu’u ‘a Vava’u ‘i he uho ‘o e sekitoa takimamata ‘a Tonga, pea ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi fakaha’a malohi ‘oku nau fakahaa’i ‘a e ‘uhinga ‘e ‘aonga “a e ‘inivesimeni kuo fakatefito ‘i he ngaahi koloa lalahi ki he Pule ‘anga kotoa:
• Vahevahe ‘o e Kau ‘A’ahi: ‘Oku ma’u ‘e Vava’u ‘a e 32% ‘o e kau ‘a’ahi ki Tonga, ‘o hoko hake pe ki Tongatapu. Uho ki he Sio Tofua a: ‘Oku laka hake ‘i he 70% ‘o e kau ‘a’ahi ki Vava u ‘oku nau kau ki he sio tofua’a, ko e me’a fakaofo ‘oku makehe ‘i mamani pea mo e ‘uhinga mahu’inga ‘oku folau mai ai ‘a e kau folau’ eve eva ki Tonga.
• Takimamata Folauvaka: ‘Oku ma’u ‘e Vava’u ‘a e 41% ‘o e ngaahi folauvaka ‘oku a’u mai ki Tonga, ko honau tokolahi oku nau nofo fuoloa ange pea mo fakamole lahi ange ki he ‘a’ahi takitaha. Mahu’inga Faka’ekonomika ‘o e Takimamata:
• ‘I he kamata’ anga ‘o e 2023. na’e fakatupu ‘e he kau ‘a’ahi ‘e toko 12,626 ‘a e Pa’anga Tonga ‘e 36 miliona ‘i he fakamoleo avalisi ki he Pa’anga Tonga ‘e 1,831 ki he tokotaha ‘a’ahi takitaha.
• Na’e tanaki atu ‘e he takimamata folauvaka ‘a e ngaahi tupu mahu’inga faka’ekonomika, pea na’e fakamole ‘e he tokotaha folauvaka takitaha ‘a e pa’anga Tonga ‘e 79 ‘i he ‘avalisi lolotonga ‘a e ta’ufì.
• ‘Oku fakafuofua ‘e tupu ‘a e a’u mai ‘a e kau takimamata ki Tonga ki he 112,000 ‘i he 2028, pea ‘e kei hoko ‘a Vava’u ko e feitu’u takimamata ma’olunga taha ‘o kapau ‘e fakaonopooni i ‘a e ngaahi koloa lalahi.
8. Ngaahi Lelei ki he Pule’ anga ‘o Tonga Ko e fokotu’utu’u ko ‘eni oku ne fakamalohia, kae ikai vahevahe, ‘a e fonua:
• ‘Oku ne toe fakapa’anga ‘a e konisitutone faka temata’utaha, ‘o tuku ‘a ‘Ene ‘Afio Ko e Tu’i Tupou VI ko e ‘Eiki Tafataha, ka ‘i he taimi tatau ‘oku ne fakamafai’i ‘a ‘Ene ‘Afio ko e Pilinisi Hau pea mo Fakatulolo ke na tokoni’i fakahangatonu ange ‘a Vava u. ‘Oku ne fakatupu ha sipinga takafi ‘o e pule’i fakafelãve’i ‘a ia ‘e ala ue’i ha ngaahi fa’unga pehē ‘i Ha’apai. ‘Eua, mo e ngaahi motu mama’o.
• ‘Oku ne fakaava ‘a e ngaahi faingamalie “inivesimeni ‘i he takimamata, ngaahi koloa lalahi, ngoue, mo e ngaahi sevesi kehe—’o ‘omai ‘a e ngaahi ngaue mo e ngaahi lelei faka’ekonomika ki he Pule’anga.
• ‘Oku ne malu’i mo hiki hake ‘a e ‘ulungaanga fakafonua mo e ‘ulungaanga fakalaumalie ‘o Vava’u, tautautefito ki hono fatongia fakahisitolia ko e uho ‘o e tukupã fakalangi mo fakalotu faka-Kalisitiane.
9. Faka’osi mo e Kole ki he Ngaue ‘Oku mau fa’u ‘akinautolu ‘i he faka’apa’apa ‘a e fokotu’utu’u ko ‘eni ki he Pule anga a ‘Ene ‘Afio pea mo e Fakataha Tokoni ki hono poupou’i mo fakahoko. Tuku ‘a e visone ko ‘eni ‘o ha Pule’anga Siteiti ma’ae Vava’u ke hoko ko ha tukufakaholo ‘o e talangofua mo e fakalakalaka. Tuku ke tau faka’apa’apa’i ‘a e feitu’u toputapu ko Pouono, ‘a e visone ‘a e Tu’i Tupou I, pea mo e taki ‘a e Pilinisi Hau ‘Ulukãlala (Tưi Vava’ul). Fakataha mo Fakatulolo ko e nima falala anga ‘o e pule’i fakalotofonua, pea mo e tokoni kakato ‘a ’emau kau ‘Ofisa Vahefonua mo e kau Fakafofonga kuo fili, kuo mateuteu ‘a Vava’u. Mateuteu ke tu’u hake. Mateuteu ke taki. Mateuteu ke tu’umalie. Fakahu ‘e: Ko e Kakai mo e Kau ‘Ofisa Vahefonua ‘o Vava’u Kau Fakafofonga ‘o e Vahenga fili 14, 15, mo e 16 Kau Taki Komiuniti, Kau Taki Siasi, mo e Kau Hou’eiki Taukei
