Ms. Mele Mangisi, ko e Talēkita Pule ‘o e Komisoni Fakafepaki ‘i he Faihala ‘o Tonga kuo toki fokotu’u. Na’e fakahoko eni ‘i he Fakataha Lahi ‘o e Fakalakalaka Fakafonua, Nuku’alofa, Ma’asi 2025
Ko e Fakataha Lahi ‘o e Fakalakalaka Fakafonua ‘i Nuku’alofa he uike ni na’e fakamahinoʻi ‘aki ha fakamatala mālohi mo taimi totonu meia Ms. Mele Mangisi, ko e Talēkita Pule ‘o e Komisoni Fakafepaki ‘i he Faihala ‘o Tonga na’e toki fokotu’u. Ko ‘ene lea, ‘a ia naʻe muimui’i ‘e he kau fakafofonga fakalotofonua mo fakavaha’apule’anga, ko ha fakahaa’i mālohi ia ‘oku mateuteu ‘a Tonga ke ne fakahoko ‘ene tau ‘o fakafepaki ki he faihala ‘i he founga ‘oku fakamātoato—pea ko e me’a mahu’inga ange, ‘i he founga ‘oku mahino mo ‘atā ki he kakai.
Na’e fakafe’iloaki ko e “ho’omou Komisoni Fakafepaki ‘i he Faihala,” pea ko e founga na’e ma’u kātoa mo fakaivia. Ko e pōpoaki ‘a Ms. Mangisi na’e mahino: ‘oku ‘ikai ko ha potungāue pule’anga pē ‘e taha—ka ko ha visone fo’ou ki he kaha’u ‘o Tonga kuo langa ‘i he faitotonu, fatongia’aki, mo e falala ‘a e kakai.
Na’e fokotu’u ‘i he lao pea kuo ngāue talu mei he ‘aho 1 ‘o Siulai, 2024, ko e Komisoni Fakafepaki ‘i he Faihala ko ha sino fakalao ‘oku ‘i ai ‘ene ngaahi mafai fakatotolo fakamālohi ‘i he va’a pule ‘e tolu ‘o e pule’anga—pule fakahoko, fakafofonga fakalao, mo fakamaau’anga. ‘Oku toe ‘i ai foki mo ‘ene vakai’i ‘a e ngaahi pisinisi ‘a e pule’anga mo e ngaahi sino fakalao, ‘o ne fakafōtunga ai ‘a hono mafai ‘i hono ta’ota’ofi ‘o e ngāue hala ‘aki ‘o e mafai.
“‘Oku taau ‘a e Tonga kotoa pē mo ha pule’anga te nau falala ki ai—ko ha pule’anga ‘oku ngāue ma’a e kakai, ‘o ‘ikai ko e ngāue fakafepaki kiate kinautolu,” ko e fanafana ia ‘a Ms. Mangisi.
Ko e fakamatala ‘a e komisoni ko e fuofua taimi ‘eni ki ha fakataha fakafonua pehē, pea na’e hoko mai ia ‘i ha taimi mahu’inga ‘oku vaivai ai ‘a e falala ‘a e kakai ‘i he faitotonu ‘o e ngaahi sino fakapule’anga. Ko e savea toki fakahoko ‘e he Transparency International ‘i he ngaahi fonua ‘o e Pasifiki, kau ai ‘a Tonga, na’e fakahaa’i ha hoha’a lahi fekau’aki mo hono mafola ‘o e faihala ‘i he pule’anga. Ka neongo ia, ‘o ‘ikai ko e loto-fo’i, ko e ngaahi ‘ilo ko ‘eni kuo ue’i ai ‘a e ‘amanaki lelei.
Ko ha Tu’unga Fo’ou ‘o e Pule’i Lelei
Ko e me’a ‘oku kehe ai ‘a e komisoni ko ‘eni mei he ngaahi sino ki mu’a ‘oku nau vakai’i ‘a e ngāue ko ‘ene mafai fakalao mālohi, ngaahi mafai fakatotolo, mo e tukupā ki he ngāue ‘atā mo mahino—’o kamata mei he komisoni pē.
Na’e vahevahe ‘e Ms. Mangisi ‘a e founga ‘oku taki’aki ‘e he komisoni ‘a e fa’ifa’itaki’anga:
- Fakahaa’i fakamālohi ‘o e ngaahi me’a fakafo’ituitui mo fakapa’anga ‘e he kau ngāue kotoa pē, ‘oku fakafo’ou mo pulusi ‘i he māhina ‘e ono kotoa pē.
- Fakahaa’i ‘o e ngaahi me’a’ofa mo e talitali faka-pisinisi, ‘aki ha tu’utu’uni ‘oku ta’ofi ‘aupito ‘a e ngaahi me’a’ofa pa’anga.
- Ko e ngaahi mafai ke hu ki he ngaahi lao, ngaahi founga launga, mo e ngaahi ma’u’anga tokoni ‘a e kakai ‘o fakafou ‘i he QR code—ko ha fakahaa’i ‘o e pule’i ‘oku fakaonopooni mo fakatekinolosia.
Ko e mahino mo ‘atā ‘o e ngāue kuo ‘osi uesia ‘a e founga ‘oku fengāue’aki ai ‘a e kau ‘ōfisa pule’anga mo e komisoni. ‘I he lea ‘a Ms. Mangisi:
“‘Oku ‘ikai ke kei fakaafe’i kimautolu ki he ngaahi talitali mo e fakafiefia—’oku ‘ikai ha taha ‘oku fie fakahingoa pe pulusi.”
‘I hono fakamāma’i ‘o e ngaahi me’a’ofa mo e ngaahi me’a ‘oku ma’u ‘oku fa’a fufuu’i ‘i he ngaahi ‘ata ‘o e kau ngāue fakapule’anga, ‘oku liliu ‘e he Komisoni ‘a e ‘ulungaanga ‘o e ngāue fakapule’anga—ko e fakahaa’i ‘e taha ‘i he taimi ‘e taha.
Ko ha Sino ‘a e Kakai ‘oku ‘i ai ‘ene Mafai
Neongo ‘oku kei kamata’i, ‘oku ‘osi fai ‘e he komisoni ‘a e fakatotolo ‘i he ngaahi keisi ‘e 25 ‘i he ngaahi sino ‘e 11, ‘o kau ai ha ngaahi koloa ‘a e pule’anga ‘oku fakafuofua ki he $15 miliona. Ko e tokotaha fakatotolo pē ‘e taha ‘oku ne fua ‘a e ngaahi keisi kotoa ‘i he lolotonga ni—ko ha faka’ilonga ‘oku ‘ikai malava ke hokohoko atu ka ‘oku ne fakafōtunga ‘a e kau mai ‘a e kakai mo e fiema’u fakavavevave.
Na’e fakamamafa’i ‘e Ms. Mangisi ‘a hono mahu’inga ‘o e poupou ‘a e kakai:
“‘Oku lea ‘a e kakai pea fiema’u ‘a e fatongia’aki. ‘Oku hā mei heni ‘oku ‘i ai ‘a e fie ma’u ki he liliu.”
Ka ke kei tauhi ‘a e ‘amanaki ‘a e kakai, ‘oku fiema’u ‘e he komisoni ha fakahū pa’anga fakavavevave—fakatou’osi fakapa’anga mo fakapolitikale. Na’a ne ui ki he tau’atāina fakasino mo e ngaahi ma’u’anga tokoni, ‘o ne fakamanatu ki he kau fakafofonga ‘i he fakataha ‘oku fiema’u ‘e ha sino fakafepaki ‘i he faihala ‘oku mo’ui mo ngāue lelei, fakatatau ki he ngaahi tu’unga fakavaha’apule’anga, ha fua totonu ‘o e kau fakatotolo mo e kau ‘ōfisa fakalao.
‘Oku ‘Ikai Ko e Pule’i Pē—Ka Ko Hono Langaki ha ‘Ulungaanga ‘o e Faitotonu
Ko e founga ‘a e Komisoni Fakafepaki ‘i he Faihala ‘oku ‘ikai ko e ma’u pē ‘o e kau fai hala. ‘Oku kau foki ‘a e ta’ofi mo e ako ‘a e kakai.
Ko hono Va’a ki hono Ta’ofi ‘o e Faihala ‘oku fatongia’aki hono fakatupu ‘a e ‘ilo, tautautefito ‘i he ngaahi ‘apiako mo e ngaahi kolo, fekau’aki mo e me’a ko e faihala pea mo e anga ‘o ‘ene uesia ‘a e fakalakalaka fakafonua. ‘I ha sosaieti ‘oku fa’a pehē ko e fakalongo ko e ‘apa’apa, ko e ngāue ko ‘eni ‘oku ne fakaivia ‘a e kakai Tonga ke nau lea.
‘Ikai ko ia pē, ko e palani fakafo’ituitui ta’u nima ‘a e komisoni, kuo langa ‘i he pou ‘e nima—fakahoko lelei ‘o e ngāue, ngaahi ngāue ‘oku ne tokanga ki he kasitomā, ngaahi sisitemi fakaloto sino mālohi, kau mai ‘a e ngaahi sino felave’i, mo e taki ‘oku makatu’unga ‘i he ngaahi mahu’inga tefito—ko ha mape hala loto-to’a ki he kaha’u ‘a ia ko e ngāue fakapule’anga ‘oku tatau ia mo e lāngilangi.
Ko ‘enau moto tataki, I ACT (Faitotonu, Fatongia’aki, Fengāue’aki, Ngāue ‘Atā mo Mahino), ‘oku ‘ikai ko ha fakafōtunga pē—ka ko ha ui ke ngāue.
Ko e ‘Uhinga ‘Oku Mahu’inga Ai ‘Eni Ki He Pule’anga
‘Oku holoki ‘e he faihala ‘a e temokalati, fakalakalaka, mo e fakalāngilangi. Ma’a Tonga—ko ha ki’i fonua motu ‘oku fakangatangata hono ngaahi ma’u’anga tokoni—ko e seniti kotoa pē ‘oku faka’aonga’i hala’i ko ha faingamālie ia kuo mole ke langa ha ‘apiako, fakalelei’i ha hala, pe poupou’i ha fāmili.
Ko hono fokotu’u ‘o e Komisoni Fakafepaki ‘i he Faihala ‘oku ‘ikai ko ha fakalelei pē ‘e taha. Ko ha liliu mahu’inga fakfonua. ‘Oku ne fakahā ki he ngaahi hoa fakalakalaka, kaungā’api fakavaha’apule’anga, pea—ko e mahu’inga taha—ki he kakai Tonga ‘i ‘api mo muli ‘oku loto fiemālie ‘a Tonga ke ne pukepuke ia ‘i ha tu’unga mā’olunga ange.
Ka ke ola lelei ‘a e komisoni, ‘oku ‘ikai lava ke ngāue toko taha. Hangē ko e fakamanatu ‘a Ms. Mangisi ki he kakai, “‘Oku ‘ikai ke mau mo’ui ‘i ha feitu’u ‘oku ‘atā.” ‘Oku fiema’u ‘a e ngaahi fakamaau’anga ‘oku ngāue, sosaieti ‘oku ngāue, kau fakahā ta’emanavahē, tau’atāina ‘o e mītia, mo e loto-fiengāue fakpolitikale.
Ko ha Ui ki he Uouongataha
Ko e ‘i ai ‘a e Sea ‘o e Kōmiti Fakafepaki ‘i he Faihala ‘i he fakataha na’e ne fakamamafa’i ‘a e poupou mei he ngaahi sekitoa kehekehe ‘oku fiema’u ‘e he ngāue ko ‘eni. ‘Oku ‘ikai ko e taimi ‘eni ki he ngaahi me’a fakpolitikale, ka ki he ngāue fakataha—’i he ngaahi potungāue, Fale Alea, sosaieti, mo e kau taki fakakolo.
‘I he tu’u ‘a Tonga ‘i he veteki ‘o ha vahe fo’ou, na’e faka’osi ‘a Ms. Mangisi ‘aki ha fakamanatu fakaeangama’a:
“‘Oku ‘ikai ke pau ke hoko ko ha hala faingata’a. Kapau ‘oku ‘ikai meiate Ia, fou ‘iate Ia, pe ki’ate Ia—pea ‘oua ‘e fai ia.”
Ko e tau ‘o fakafepaki ki he faihala, ko hono loto, ko ha tau ia ki he laumālie ‘o e fonua. Pea ‘i he uike ni, kuo fakamahino ‘e Tonga: kuo kamata ‘a e tau.
Fakahā ‘e Melino Maka
