Ko e ‘osi Palemia mo e Sea lolotonga ‘o e Pangikē Talifaki Fakafonua ‘o Tonga, Nopele Sevele ‘o Vailahi.
Ko e talatalanoa fakapanolo toki ‘osi ‘i he vaha’a ‘o e sekitoa taautaha mo e kau ma’u mafai ‘o e pule’anga kuo ne ‘omi ha ongo taimi lōloa ki mu’a—’a ia kuo ne fakafetunga’i ‘a e ngaahi malava ke ‘inivesi, toloi ‘a e fakalakalaka, pea mo holoki ‘a e falala ki he ngaahi kautaha fakapule’anga ‘o Tonga. ‘I he uho ‘o e palopalema ko e fehokotaki fakamamahi: ko e tokolahi ‘o e kau Pule Ngāue Lahi (CEOs) ‘o e ngaahi kautaha fakapule’anga ‘oku ‘ikai ke mahino kiate kinautolu ‘a ‘enau ngaahi fatongia fakalao, pea ‘oku ‘ikai ke nau ngāue mo e vave ‘oku fiema’u ke fakakakato ‘a e ngaahi fiema’u ‘a e sekitoa taautaha mo e kakai ‘oku nau tauhi fakamuimuitaha.
Na’e ‘ikai ha taha na’a ne fakamatala’i ‘a e me’a ni lelei ange ‘i he Palemia motu’a pea mo e Sea lolotonga ‘o e Pangikē Talifaki Fakafonua ‘o Tonga, Nopele Sevele ‘o Vailahi, ‘a ia ko ‘ene ngaahi lea na’e hangatonu ‘o hangē pe ko e fiema’u.
“Fu’u tokolahi ‘a e kau feime’atokoni ‘i he peito,” ko e lea ‘a Nopele Sevele, ‘o ne ‘uhinga ki he fu’u tokolahi ‘o e kau ngāue fakapule’anga mo e hala lōloa ‘o e fai tu’utu’uni ‘a ia ‘oku fa’a ‘osi ‘i ha kalake si’i kae ‘ikai ko e CEO ‘oku ne to’o ‘a e fatongia. “Ko e CEO ‘oku ‘ikai ke tokanga ki he me’a ‘oku fiema’u. ‘Oku ‘alu hifo ki he tokoni pule, mo ha tokoni pule kehe, pea toki a’u ki he kalake si’i.”
Ko e ‘ulungaanga ko ‘eni ‘o e tukuaki’i ‘oku ‘ikai ngata pe ‘i he ta’e’aonga—ka ‘oku fakatu’utamaki. Ko e kau ‘inivesitoa, ‘a e fakalotofonua mo muli, ‘oku nau fiema’u ke tukuatu ‘a e koloa ki Tonga. ‘Oku nau tukituki ‘i he matapā, ka ‘oku ‘ikai ha taha ‘oku tali mai. Tatau ai pe ko e toloi ‘i hono tukuatu ‘o e ngaahi lisi kelekele, ngaahi polokalama faka’ai’ai tukuhau ki he takimamata, pe fakangofua ‘o e ngaahi me’angāue fakapa’anga hangē ko e ADB local currency bond, ko e fakalongolongo mo e ta’efaitu’utu’uni mei he ngaahi kautaha fakapule’anga ‘oku ne fakamole ‘a e ngaahi faingamālie mahu’inga ‘a Tonga.
Ngaahi Kautaha Fakapule’anga: Kau Tauhi Matapā pe Kau Maumau Matapā?
Na’e fa’u ‘a e ngaahi kautaha fakapule’anga ke nau ngāue mo e ‘aonga fakapisinisi lolotonga ‘enau ngāue ki he lelei fakafonua. Ka ‘i he fakamalaia, kuo hē ‘a e tokolahi mei honau hala. ‘O ‘ikai ngāue ko e kau faka’ai’ai ‘o e tupulekina faka’ekonomika, ka kuo nau hoko ko e ngaahi fakafe’atungia—’ikai ke ‘i ai ha ‘akauni, ‘ikai ke tali, pea lahi ange ‘a e fakahoko faka-politikale.
‘Oku lava ke tau sio pe ki he tu’unga fakata’ema’a ta’u ‘e hongofulu ‘o takatakai ‘i he ngaahi fokotu’u ‘inivesi ‘i ha hōtele fetu’u-nima ‘i Tuamotu. ‘I he ta’u ‘e hongofulu, kuo tatali ‘a e kau ‘inivesi ki ha polokalama mahino ki he ngaahi faka’ai’ai. Ta’u ‘e hongofulu ‘o e ngaahi ngāue kuo mole, pa’anga humai mei he takimamata, mo e fakalakalaka fakalotofonua—mole ‘ikai koe’uhi ko e ‘ikai ha pa’anga pe manako, ka koe’uhi ‘ikai ha taha ‘i he mafai ke ne fai ha tu’utu’uni.
“Na’a ku ‘eke ki ha taha ‘o ho’o kau ‘ofisa ma’olunga, Palemia, Minisitā ‘o e Pa’anga, ha uike ‘e ua kuo hili, ko e hā ‘a e lisi ‘o e ngaahi faka’ai’ai ‘oku tau ma’u ma’a e kau ‘inivesitoa? Na’e ‘i ai ha’atau taha, ka ‘oku ‘ikai ke toe ‘i ai ha taha he taimí ni,” ko e lea ‘a Nopele Sevele, ‘i he ‘ita.
Ko e hā ‘oku ne fakahaa’i ‘eni fekau’aki mo ‘etau mateuteu ke poupou’i ‘a e fakalakalaka faka’ekonomika?
Ko e Kavenga ‘o e Toloi
Ki he sekitoa taautaha, ko e ngaahi toloi ‘oku ‘ikai ko e fakahela pe—ka ‘oku nau tautea fakapa’anga. ‘Ikai tatau mo e ngāue fakapule’anga, ‘a ia ‘oku fakapapau’i ‘a e ngaahi vahenga pea fa’a lahi ange ‘a e ngaahi patiseti, ko e ngaahi pisinisi taautaha ‘oku nau mo’ui pe mate makatu’unga ‘i he ngaahi taimi fakapapau, fehu’aki ‘o e pa’anga, mo e tali vave. Hangē ko e fakamahino ‘a Nopele Sevele, “Ko kimautolu, ‘a e sekitoa taautaha, ‘oku ‘ikai ke mau mohe ‘i he taimi ‘e ni’ihi ‘i he po’uli ‘o fifili pe ‘e ma’u mei fee ‘a e konga pa’anga hoko ke totongi ‘aki ’emau ngaahi no. Ko kimoutolu [he pule’anga] ‘oku mou sai pe.”
Ko ha no kuo toloi ko ha poloseki kuo toloi. Ko ha tu’utu’uni kuo toloi ko ha pa’anga hu mai kuo fakafisi. ‘Oku ‘ikai ko e mahu’inga pe ‘eni ‘i ha pepa kau ki he ngaahi fakamole; ko e ngaahi mo’ui, ngaahi faingamālie ngāue, mo e kaha’u ma’a e kakai anga-maheni ‘o Tonga.
Ko e ‘Akauni ‘oku Kamata mei he Takimu’a
Kuo pau ke tau foki ki he ngaahi tefito’i mo’oni ‘o e ngāue fakapule’anga. Ko e Lao ‘o e Ngāue Fakapule’anga ‘oku ‘ikai ko ha tohi faka’ilonga—ko e lao ia. Kuo pau ke muimui ‘a e kau ngāue fakapule’anga, kau ai ‘a e kau CEO ‘o e ngaahi kautaha fakapule’anga, ki he ngaahi tefito’i mo’oni: ngāue, tali vave, faka’apa’apa ki he kakai, mo e tauhi ‘o e falala ‘a e kakai.
Na’e fakamanatu mai ‘e Nopele Sevele ‘a e taukei ngāue na’e ‘iloa ai ‘a e ngāue fakapule’anga ‘a Tonga ‘i he ngaahi ta’u 1970 mo e 1980—ko ha taimi ‘a ia na’e ngāue ‘a e kau ngāue fakapule’anga ko e kau tauhi ‘o e fakalakalaka, ‘ikai ko e kau tauhi matapā ‘o e toloi. ‘I he ‘aho ni, kuo pau ke toe fakafoki mai ‘a e ‘ulungaanga ko ia.
Pea ‘oku kamata ia mei he taki. Kuo pau ke mahino ki he kau CEO ‘o e ngaahi kautaha fakapule’anga ‘oku ‘ikai ko ‘enau ngāue ke toloi kae ke fakahoko. Kapau ‘oku ‘ikai ke nau malava ‘o poupou’i ‘a e fatongia ko ia, ‘oku totonu ke ‘oua te nau kei nofo ‘i he lakanga.
Ko ha Ui ki he Ngāue
‘Oku ‘ikai ko e sekitoa taautaha ‘a e fili. Ko e ivi faka’ai’ai ia ‘o e tupu faka’ekonomika. ‘Oku ma’u ‘e Tonga ‘a e lahi fe’unga ‘o e pa’anga—’o laka hake ‘i he $300 miliona ‘i he pa’anga hulu ‘o fakatatau ki he Nopele Sevele. Ko e me’a ‘oku tau masiva ai ko e fengāue’aki, vīsone, mo e vave ke fai tu’utu’uni ‘i he ngaahi tunga ma’olunga taha ‘o e ngāue fakapule’anga.
Ki he pule’anga mo e Palemia: ‘oku mau hounga’ia ho’omou ngāue ke fanongo mo tali vave ‘i he feitu’u ‘e lava. Ka ‘oku toe fiema’u mo ha me’a lahi ange. Kuo pau ke toe fokotu’utu’u fo’ou ‘a e fa’unga kotoa ke fakahoko ‘a e ngaahi ola, ‘ikai ko e lea.
Ki he kau CEO ‘o e ngaahi kautaha fakapule’anga: tu’u hake, pe tu’u ki he tafa’aki. Ko ho’o ngāue ‘oku ‘ikai ke fakatoloi ka ke ngāue.
‘Oku makatu’unga ‘a e kaha’u ‘o e tu’unga faka’ekonomika ‘o Tonga ‘i ai.
