1. Tapuni ‘o e UTRI mo e Fakahū Pilīsone ‘o e ongo Lavulavu
Ko e falala ‘a e pule’anga ki he Lipooti ‘a e ‘Otita ke:
• Tapuni tu’uloa ‘a e ‘Unuaki-o-Tonga Royal Institute (UTRI),
• Fakamaau’i mo fakahū pilīsone ‘a hono ongo fokotu’u, ‘Etuate mo ‘Akosita Lavulavu, pea
• Holoki ‘a hona ongo ongoongo ‘i he ngaahi tafa’aki fakapule’anga, fakapolitikale, mo e fakaako, ‘oku ne fakafofonga’i ha fu’u hulu lahi ‘o e mafai pule. Ko e ngaahi ngāue na’e fakahoko fakafepaki ki he ongo Lavulavu na’e ‘alu ‘o ma’olunga ange ‘i hono fakamalohi’i ‘a e faipau ki he tu’utu’uni ‘o e tokoni fakapa’anga — na’a nau fakailonga’i ha feinga fakapolokalama ke faka’auha ‘ena mo’ui, fakalongomate’i ‘ena ngaahi tokoni, pea tāmate’i ha ako’anga na’a ne fakaava ‘a e ngaahi matapā ma’a e to’utupu faingata’a’ia taha ‘o Tonga.
‘I he uho ‘o e me’á ni ko ha fehu’i tefito: Na’e fekau’aki nai eni mo hono malu’i ‘o e ngaahi pa’anga fakapule’anga — pe na’e fekau’aki ia mo hono tautea’i ‘o e kakai?
Ko e tohi fakakaukau ko eni ‘oku ne fakaafe’i ‘a e kau laukonga, kau fa’u lao, mo e kau taukave’i ‘o e fakamaau totonu ke toe fakakaukau’i ‘a e talanoa kuo langa ‘o fekau’aki mo e ngaahi ngāue ‘a e UTRI mo e taki ‘a e ongo Lavulavu. Na’e ‘ikai ko ha ako’anga taautaha noa pe ‘a e UTRI; ko e me’a pe ia na’e ala a’u ki ai ‘a e tokolahi, ko e afo mo’ui fakaako pe ia.
2. Maumau’i ‘o e Fakamaau Totonu Fakanatula mo e Totonu ki ha Founga Totonu
Ko e founga na’e taki ki he tapuni ‘o e UTRI mo e fakahū pilīsone ‘o e ongo Lavulavu ‘oku ne fakatupu ha ngaahi hoha’a fakalao mo fakae’ulungaanga mahu’inga. Kapau ko e Lipooti ‘a e ‘Otita:
• Na’e ‘ikai tuku ha taimi fe’unga pe founga ke tali ‘aki ‘e he UTRI ‘aki ha ngaahi tohi,
• Fakasi’isi’i ‘a e ngaahi alea totongi ako ‘i he koloa na’e fakangofua fakalao ‘i he Kupu 18 mo e 19 ‘o e Lao Fakaako, pea
• Fa’u ha ngaahi fakama’opo’opo lahi ta’e’i ai ha fakatotolo fe’unga, fakapapau’i, pe fealea’aki mo e kakai, pea na’e ‘ikai totonu ke ngaue’aki ‘a e lipooti ko e makatu’unga ‘o ha hopo fakatotolo fakaihia pe ko ha holo ‘o e ako’anga.
Ko e ngaahi ngāue pehe ‘oku nau fepaki hangatonu mo e:
• Kupu 10 ‘o e Konisitutone ‘o Tonga, ‘a ia ‘oku ne fakapapau’i ‘a e malu’i mei he tautea noa’ia,
• Ngaahi tefito’i mo’oni ‘o e founga totonu mo e fakamaau totonu faka-founga, pea
• Totonu ‘a e kakai ki ha pule’i ‘oku palanisi mo ta’efilifilimanako.
‘O ‘ikai ke toe fakatonutonu ‘a e ngaahi ta’emaau faka-pule ‘i he ngāue fakataha pe fakalelei’i, na’e ngāue vave mo fefeka ‘a e pule’anga, ‘o ne fakaha ha ta’efe’unga. Kuo pau ke fefeka mo totonu ‘a e fakamaau — ‘i he me’a ko eni, kuo fefeka, ka ‘oku ta’etotonu.
‘Oku ‘ikai fakahoko ‘a e fakamaau totonu ‘i he hopo atu ‘i he ngaahi sitepu. ‘Oku fakahoko ia ‘i he fanongo ki he ongo fa’ahi, fakamo’oni’i ‘a e ngaahi mo’oni fakafonua mo fakalao, pea fakapapau’i ‘a e ngaahi nunua ‘oku fe’unga.
3. Ko e Lao Fakaako mo e Faka’ata’atā Fakalao ma’a e Ngaahi Ako’anga Taautaha
Ko e Kupu 18, 19, mo e 20 ‘o e Lao Fakaako ‘oku nau foaki mahino ‘a e tau’ataina fakalao ki he ngaahi ako’anga taautaha kuo lesisita ke nau fokotu’u ‘enau ngaahi fa’unga totongi pe ‘anautolu. ‘Oku kau heni hono fakangofua ‘o e ngaahi founga totongi ‘ikai-pa’anga hange ko e ngaahi tokoni ‘i he koloa pe ko e ngaahi alea ‘o e ngāue fakakolo. Ko e UTRI, ‘i he’ene hoko ko ha ako’anga kuo lesisita, na’a ne tali fakalao ‘a e ngaahi founga kehe ko eni — fa’a hoko ko ha afo mo’ui ma’a e fanau ako mei he ngaahi famili ma’ulalo ha’anau pa’anga hu mai pe mei he ngaahi feitu’u fakakoló ‘a ia na’e ‘ikai ke nau lava ‘o totongi ‘a e totongi ako angamaheni.
Ka neongo ia, na’e ‘ikai ke fakamo’oni’i pe sivi’i ‘e he lipooti ‘otita ‘a e ngaahi founga fakalao mo fakafonua totonu ko eni. ‘I hono fakatatau ‘a e ta’e’i ai ha ngaahi tohi fakamo’oni totongi pa’anga mo e kākā, ko e lipooti na’e ‘ikai ke ne tokanga’i ‘a e mahu’inga mo’oni fakaako na’e ‘oatu pea mo e tukufakaholo Tonga fuoloa ‘o e fetokoni’aki mo e vahevahe koloa faka’ata’atā.
‘Ikai ngata ai, na’e hā ngalingali ‘a e ‘Otita Lahi ‘o ne ‘otita’i ‘a e UTRI ‘o hange ha ako’anga fakapule’anga. Ko e fakamahino hala ko eni ‘oku ne ta’etokanga’i ‘a e fatongia tefito ‘o e UTRI ‘i he’ene hoko ko ha ‘oatu sevesi taautaha ‘oku ngāue ‘i he ngaahi lao na’e fa’u ke ne fakafe’unga ‘a e ngaahi me’a faka’ekonomika ‘o ‘ene fanau ako. Ko e tokolahi ‘o e fanau ako ‘i he UTRI na’a nau ha’u mei he ngaahi famili ma’ulalo ha’anau pa’anga hu mai, pea ko e fa’unga totongi ‘a e ako’anga na’e fakahaa’i ia. Na’e lava ke totongi ‘a e ngaahi totongi ‘o ‘ikai ko e pa’anga pe, ka ‘i he ngaahi tokoni koloa pe ngāue. ‘I he ngaahi me’a ‘e ni’ihi, na’e tokoni ‘a e fanau ako ‘i hono faka’ata’atā, ngoue, pe ngaahi ngāue fakapule’i, pea ko e ngaahi houa ko ia na’e to’o ia mei he’enau palanisi totongi ako.
‘Oku ‘ikai makehe ‘a e founga ko eni ki Tonga. Hangē ko eni, kuo tali ‘e he ‘Univesiti Brigham Young (BYU) ‘i Hawaii ‘a e ngaahi fa’unga tatau, ‘o fakangofua ‘a e fanau ako ‘oku ‘ikai ke nau lava ‘o totongi ‘a e totongi ako ke nau ngāue ‘i he kemipasi ko e fetongi ‘o ‘enau ako mo e nofo’anga. Ko e ngaahi fa’unga totongi faka’ata’atā pehe ‘oku nau fakamo’oni’i fakamamani lahi ‘a e fakalao, tautautefito ‘i he’ene taumu’a ke fakalahi ‘a e hu ki he ako ma’a kinautolu ‘oku faingata’a’ia fakapa’anga.
4. Ta’e’ulungaanga Fakapolofesinale mo e Filifilimanako ‘i he Founga ‘Otita
‘Oku ‘i ai ‘a e hoha’a falala’anga ko e timi tokoni ‘a e ‘Otita na’a nau fakahoko ‘a ‘enau fakatotolo ‘i ha founga na’e ‘ikai ke poto fakafonua, ta’efilifilimanako, pea mo fakahoko ‘a e ngaahi tu’unga fakapolofesinale. Ko e ngaahi fakamo’oni fakamo’oni, lekooti ‘a e fanau ako, mo e ngaahi tohi totongi ‘i he koloa na’e fakasi’isi’i pe ta’etokanga’i. ‘Ikai ko ia pe, ko e ngaahi fakamatala ‘o e fanau ako mo e kau memipa ‘o e kolo na’e pehe na’e ‘ikai ke fakakaukau’i.
‘Oku ne fokotu’u ai ha palopalema mahu’inga: kapau na’e ‘i ai ‘a e ngaahi fakakaukau ‘a e timi ‘otita kimu’a pe na’a nau ma’u leva mei tu’a, ko ‘enau ngaahi ‘ilo ‘e ala fokotu’u ia ‘o ‘ikai ‘i he fakamo’oni, ka ‘i he filifilimanako. ‘I he maumau’i ‘o e fatongia fakapolofesinale ‘i he founga ko eni, ‘oku ne holoki ‘a e falala’anga ‘o e fa’unga ‘atamaaki kakato.
5. Maumau ‘o e Ongoongo Lelei mo e Fiema’u ‘o e Fakamaau Fakafoki
‘O Mavahe mei he ngaahi nunua fakalao, ko e uesia ‘o e ngaahi ngāue ‘a e pule’anga kuo fakamamahi ki he ongo Lavulavu fakafo’ituitui mo fakapolofesinale. Kuo faka’auha ‘a hona ongo ongoongo ‘i he fofonga ‘o e kakai, pea ko ‘ena ngaahi tokoni ki he ako mo e fakalakalaka fakakolo kuo fakasi’isi’i ta’e’i ai ha sivi’i totonu.
‘I he vaha’a taimi ni, ko e tapuni ‘o e UTRI kuo ne fakahee’i ‘a e laungeau ‘o e fanau ako — ko e tokolahi ‘o kinautolu na’a nau ma’u lelei mei he faingamalie ua ki he ako. Ko honau kaha’u na’e fakafokifā mo ta’etotonu ‘a hono fakatafe’akinautolu.
6. Ngaahi Hoha’a Loloto Ange ‘i he Pule mo e Tatau
Kuo fakaha ‘e he me’a ni ha faka’afu’afu loloto ange ‘i he founga lolotonga ‘a Tonga ki hono pule’i ‘o e ngaahi ako’anga taautaha. Neongo ‘oku mahu’inga ‘a e ‘atamai’i, kuo pau ke ‘oua na’a hoko ia ‘i he mole ‘o e totonu, fe’unga, pe mahino fakafonua. Kapau ‘e tu’u tu’uma’u ‘a e tu’unga ko eni ‘o ‘ikai pole’i, ko e ngaahi ako’anga taautaha kehe — tautautefito ki he ngaahi ako’anga ‘oku nau tokoni’i ‘a e masiva — ‘e nau ala ta’efiemalie ke fakafo’ou, fe’unga, pe ngāue ‘i he manavahē ‘i ha tali fakafoki noa’ia ‘a e pule’anga.
Kuo pau ke ‘i ai ‘a e fakafaikehekehe ‘i he va ‘o e ta’emaau fakapa’anga ‘oku tupu mei he fehalaaki ‘uhinga, mo e ngaahi pole ‘oku fehangahangai mo e ngaahi ako’anga ‘oku nau feinga ke tokoni’i ‘a e ngaahi kolo ‘oku ta’etokoniekina ‘aki ‘a e ngaahi ma’u’anga tokoni fakangatangata. Ko e ta’e’i ai ‘a e fakakaukau fiemalie ko ia kuo ‘i ai ‘a e ngaahi nunua fakamamahi ‘i he me’a ko eni.
‘Oku mau tangi ‘i he faka’apa’apa ke:
• Fakahoko ha fakatotolo tau’ataina ki he founga ‘otita mo e ngaahi ‘uhinga ‘i mui ‘i he ngaahi ngāue na’e fakahoko ki he UTRI mo hono kau taki,
• Toe fakakaukau’i ‘a e ngaahi fakamaau’i fakaihia kapau na’e ‘ikai muimui’i ‘a e founga totonu,
• Vakai’i ‘a e ngaahi tu’utu’uni fakalao ‘oku pule’i ‘a e ngaahi ‘otita fakaako ke fakapapau’i ‘a e fakahoa fakafonua mo fakalao mo e Lao Fakaako,
• Pea mo ha hala ki he fakamaau fakafoki ma’anautolu kuo uesia — ‘o kau ai ‘a e fanau ako tokolahi na’a nau mole ‘a e hu ki he ako ko e tupu’anga.
