Ko e ngaahi luo ‘i he hala ‘i Tongatapu ‘oku ‘ikai ngata pe ‘i he fu’u fakamole lahi ki he fonua
‘I he ‘aho kotoa pē, ko e ngaahi fa’ē Tonga ‘oku nau mateuteu. ‘Ikai ngata pē ki ha ‘aho ngāue foʻou, ka ki he feinga ke nau kātekina ‘a e ngaahi luoluo, efu, mo e veve ‘oku tafe ‘i he taimi ‘uha ‘a ia ko e tu’unga fakamamahi ia ‘o e ngaahi hala ‘i Tongatapu. ‘I he uike kuo ‘osi, na’e mafesi ‘a e ‘akiseli ‘o e loli ‘a hoku kaungāʻapi ‘i ha luoluo naʻe fakapuliki ‘aki ha vai tuʻu. Na’e nounou ‘a e ‘alu ‘a ‘ene fānau ki he ako ‘i ha ngaahi ‘aho lahi lolotonga ‘ene fekumi ki ha ngaahi kongokonga. ‘Oku ‘ikai ko ha faingata’a’ia pē ‘eni—ka ko ha fakatamaki fakafonua. ‘I he ofi mai ‘a e fili, ‘oku fehangahangai ‘a Tonga mo ha fili tu’u pau: Te tau kei palasitā pē ‘a ‘etau ngaahi hala ‘aki ‘a e efu feo, ‘o hangē ha kau vale ‘oku nau langa ‘i ha ‘oneʻone? Pe te tau ‘inivesi ‘i he tu’unga malohi, ‘o fokotu’u ha ngaahi makatu’unga ‘oku mālohi ‘o hangē ko e maka?
Ko e Vale ‘o e Efu Feo: Ko ha Tauhele Mate ki he ngaahi Me’alele mo e ‘Ekonomika
Tau talanoa ki he ngaahi fika. ‘Oku fakatokanga ‘a e Pangikē ‘a Māmani ‘oku holo ‘aki e 40–50% ‘a e mo’ui ‘o e ngaahi me’alele tupu mei he kovi ‘o e ngaahi hala ‘i he ngaahi fonua ‘oku kei fakalakalaka. ‘I Tonga, ‘a ia ‘oku fakafalala ‘a e ngaahi fāmili tokolahi ki he ngaahi me’alele motu’a ‘oku hū mai, ko ha fakatamaki ‘eni. Ko ha Toyota Hilux ‘oku fa’u ke ne mo’ui ‘i ha ta’u ‘e 15 ‘oku ne maumau ‘i he ta’u pē ‘e 7. Ko e hā hono ‘uhinga? • Ko e ngaahi luoluo ‘i he hala ‘oku nau tamate’i ‘a e me’alele: ‘Oku fakatupu ‘e he ngaahi tā kotoa pē ‘a e ngaahi mafasia ki he ngaahi me’alele, ‘akiseli, pea mo e ‘enjini. Ko e kau fai fakalelei me’alele ‘i Nuku’alofa ‘oku nau fanafana mai ko e peseti ‘e 60 ‘o ‘enau ngāue ‘oku tupu mei he maumau ‘o e hala. • ‘Oku fakatupu ‘ume ‘e he ngaahi tāfea: ‘Oku tānaki ‘a e vai tahi ‘i he ngaahi luoluo, ‘o ne kai ‘a e konga ki lalo ‘o e me’alele. Ko ha fekumi ‘i he 2022 na’e ‘ilo ai ko e ngaahi me’alele ‘i he ngaahi feitu’u ‘i he matātahi ‘i Tonga ‘oku vave ‘aki e tu’o 3 ‘enau ‘ume’i ‘o fakatatau ki he tokolahi ‘o māmani. • ‘Oku tāmate’i ‘e he efu ‘a e ‘enjini: ‘Oku hū ‘a e ngaahi kongokonga feo ki he ngaahi me’a tātā’i ‘ea, ‘o ne fakamolū ‘a e ‘enjini. ‘Oku ‘ikai ko e me’a pē ‘eni ki he me’alele—ko ha tukuhau fakapulipuli ia ki he Tonga kotoa pē. ‘Oku mole ‘a e pa’anga ‘a e ngaahi ‘api ‘i he fakalelei mo e monomono ‘o e me’alele. ‘Oku totongi lahi ange ‘e he kau ngoue ke fetuku ‘enau talo. ‘Oku manavahē ‘a e kau ngāue ‘i he sekitoa takimamata na’a fakailifia’i ‘a e kau folau mai ‘e he ngaahi sio’ata maumau ‘o e ngaahi me’alele. ‘Oku tau mole ‘a e pa’anga, ‘i ha luoluo ‘e taha ‘i he taimi ‘e taha.
Ka ko e fakamole faka’ekonomika ‘oku fuoloa ange. ‘Oku fakafuofua ‘e he Pangikē ‘a Māmani ko e ngaahi hala kovi ‘oku nau fakalahi ‘a e fakamole ki he fetuku ‘o e koloa ‘aki e 25–40% ma’ae ngaahi pisinisi ‘i he ngaahi fonua ‘o e Pasifiki. Ki he sekitoa toutai ‘i Tonga—’a ia ko ha me’a mahu’inga ma’ae ngaahi motu tu’u mama’o—ko e ngaahi toloi ‘oku hoko tupu mei he maumau ‘o e hala ‘oku ‘uhinga ia ki he maumau’i ‘o e ika pea mo e mole ‘a e pa’anga. Ko ha loli ‘e taha ‘oku tu’u ‘i he hala ki he Uafu ‘o Kuini Sālote ‘e lava ke ne fakafe’atungia’i ‘a e ngaahi koloa ‘oku hu atu ki tu’apule’anga ‘i ha ngaahi ‘aho lahi, ‘o ne fakasi’isi’i e tupu ‘i ha sekitoa ‘oku ne tokoni ‘aki e 10% ki he GDP ‘a Tonga.
Efu, Māfimafi, pea mo e ngaahi Tu’unga Māketi: Ko e Palopalema Fakatupu Mo’ui Lelei Fakalongolongo
Tapuni ho mata. Fakakaukau ki ha’o kai ha mango ‘i he Māketi Talamahu, ka ko e me’a ‘oku ke ongo’i ko e ‘one’one. Ko e efu feo ia—’oku iiki ‘o hangē ko e pauta, fakatupu kona ‘o hangē ko e kona. • Fakatupu mahaki māfimafi: Ko e ngaahi kongokonga PM2.5 mei he hala ‘oku ne fakafaingata’a’ia’i ‘a e māfimafi, ‘o fakalalahi e palopalema ‘o e ngaahi mahaki ‘ikai pipihi ‘i Tonga. Ko ha līpooti ‘a e Potungāue Mo’ui ‘i he 2023 na’e hā mai ai ko e peseti ‘e 30 ‘o e mahaki mahē ‘i he fānau na’e fekau’aki ia mo e efu ‘o e hala. ‘I he ngaahi kolo hangē ko Kolovai, ‘oku līpooti mai ‘e he ngaahi kiliniki ‘oku ‘i ai ‘a e tupu fakatu’upakē ‘o e mahaki palookiti lolotonga ‘a e ngaahi fa’ahita’u mōmoa. “‘Oku mau faito’o ‘a e fānau nofo tangutu ‘aki e me’a mānava,” ko e lea ia ‘a Neesi ‘Ana Moala. “‘Oku ‘ikai ko ha tu’unga anga maheni.” • Uli’i ‘o e me’atokoni: Ko e efu ‘oku ne ‘ufi’ufi ‘a e ngaahi vesitapolo ‘aki ‘a e silica mo e siemu. ‘Oku holoholo ‘e he kau fakatau koloa ‘a e ngaahi fua’i’akau ta’e tuku, ka ‘oku kei manukia pe ‘e he kau folau mai ‘o pehē ko e “teuteu’i faka-Tonga”. Ko ha fekumi ‘a e FAO ‘i he 2021 na’e ‘ilo ai ko e ngaahi ngoue ‘i he tafa’aki hala ‘i Tongatapu na’e ma’ulalo ‘aki e 12% ‘a e me’a mahu’inga faka-me’atokoni tupu mei he uli’i ‘aki e kongokonga iiki. • Mole faka’ekonomika: ‘Oku fakata’e’aonga’i ‘e he efu ‘a e kau fakatau. “‘Oku holo ‘a e fakatau ‘aki e 20% lolotonga ‘a e fa’ahita’u mōmoa,” ko e lāunga ia ‘a ha taha ma’u fale tapatapa ofi ki Kolomotu’a. ‘Oku tau mānava ‘a e holo mo e maumau ‘o ‘etau hala mo e ngaahi ngāue lalahi.
Ko e Hala ‘o e Tangata Poto: Ngaahi Lēsoni mei Siapani – pea mo Sīsū
‘Oku ke manatu ki he himi ‘a e Lautohi Faka-Sāpate? “‘Ko e tangata poto na’a ne langa hono fale ‘i he funga maka… pea tō mai ‘a e ‘uha, ka na’e tu’u ma’u pē ‘a e fale.” Ko e hala ‘o e mala’e vakapuna ‘i Siapani ‘oku ne fakamo’oni ‘oku ‘ikai ko e ako fakalotu pē ‘eni—ka ko e ako ‘enisinia. Na’e langa ia ‘i ha makatu’unga ‘oku tu’u ma’u pea mo ha fakatafenga vai totonu mo e konitālite, pea kuo ne matu’uaki ‘a e ngaahi afā mo e tāfea.
Ka ko e hā ‘oku te’eki ai ke tau fai ha me’a tatau? ‘I ha ngaahi ta’u lahi, ko e tu’utu’uni fekau’aki mo e hala ‘i Tonga kuo ne fakamu’omu’a ‘a e ma’ama’a ‘o e fakamole kae ‘ikai ko e tu’uloa. Ko e maka feo—’oku faingofua hono ‘ave mai pea mo faingofua ki he kau politikale—’oku takatakaifonua pē ia ki he ngaahi luoluo ke fai ha fakalelei fakatatali. Ka ‘o hangē ko e “tangata vale” ‘i he himi, ‘oku tau fakama’ama’a’i ‘a e makatu’unga. Ko e feo ‘oku mōlia ‘i he ‘uha, ‘oku ‘ikai mālohi fe’unga, pea ‘oku ‘i ai ‘a e ngaahi kongokonga iiki ‘oku hoko ko e efu kona.
Ko e palani ki he liliu:
- Tukuange ‘a e fakafe’atungia’i ‘aki ‘a e feo: Sivi’i e tu’unga ‘o e kelekele, hiki’i hake ‘a e hala ke mā’olunga ange ‘i he ngaahi feitu’u tāfea, pea ngāue’aki ‘a e ngaahi nāunau tu’uloa hangē ko e maka vela momosi (hu mai mei tu’apule’anga kapau ‘e fiema’u) pe ko e ngaahi pelesitiki ‘oku toe ngāue’aki. ‘Io, ‘oku fakamole lahi ‘aki e tu’o 3 kimu’a—ka ‘oku tu’uloa ‘aki e tu’o 20 pe lahi ange.
- Kole tokoni ki he feliuliuaki ‘o e ‘ea: Ko e Pa’anga ‘a e ‘Ea Matā ‘oku toki tali ‘a e $500 miliona ma’ae matu’uekina ‘o e Pasifiki. Kuo pau ke kole ‘e Tonga ‘a hono vahe, ‘o ngāue fakataha mo Siapani pe Nu’usila ke ma’u ‘a e taukei.
- To’o māmālie ‘a e efu: Lomi ‘a e ngaahi hala ‘aki ha me’a fakapaipa ‘oku ma’ama’a, mei he me’a mo’ui (na’e ngāue’aki ‘i Sāmoa) pe to ha ‘akau vetiver ke hoko ko ha tānaki. Ko e polokalama “Kolo Ta’e-Efu” ‘i Fisi na’e ne fakasi’isi’i ‘a e ngaahi mahaki māfimafi ‘aki e 40% ‘i ha māhina ‘e 18—ko ha fa’ifa’itaki’anga ‘e lava ‘e Tonga ‘o ngāue’aki.
Fili 2025: ‘E Langa nai ‘e he Kau Fokotu’u Me’a ha ngaahi Me’a ‘e Tukufalehiva pe Ha ngaahi Me’a ‘e Fakamo’ui?
‘Oku manako ‘a e kau politikale he ngaahi kātoanga fakaava ma’ae ngaahi luoluo kuo palasitā. Ka ‘i he fili ko ‘eni, kuo pau ke ‘eke ‘e he kau fili: Ko e fē ‘a e pa’anga ma’ae ngaahi hala MO’ONI?
Ko e Lau ‘Ikai Mo’oni ki he Patiseti: ‘Oku pehē ‘e he kau fokotu’u me’a “‘oku ‘ikai ha pa’anga” kae’oua kuo a’u ki he patiseti 2025–26. Ko ha loi ‘eni. • Liliu ‘a e ngaahi pa’anga ‘oku ‘i ai: Ko e patiseti ki he ngaahi ngāue lalahi ‘i he 2023–24 na’e ne vahe’i ‘a e $15 miliona ki he “tauhi ‘o e hala.” Neongo kapau ko e 10% pē ‘o ia ‘e lava ‘o ne konitālite’i ‘a e 1 km ‘o ngāue’aki ‘a e ngaahi founga tu’uloa. • Ngāue’aki ‘a e nō: ‘Oku ‘oatu ‘e he Pangikē Fakalakalaka ‘a ‘Esia ‘a e ngaahi nō ma’ama’a ki he ngaahi fonua ‘o e Pasifiki ‘i he totongi tupu ‘oku ma’ama’a ko e 0.5%. Ko ha nō ‘e $20 miliona ‘e lava ke ne toe langa ‘a e 15 km ‘o e ngaahi hala mahu’inga. • Ngāue fevahevahe’aki ‘a e Pule’anga mo e Sekitoa Taautaha: Ko e kau pule ‘i he sekitoa takimamata te nau fiefia ke nau tokoni faka-pa’anga ki he ngaahi hala ‘oku ne fakafehokotaki ‘a e ngaahi feitu’u ‘oku nofo ai ‘a e kau folau mai ki he ngaahi mala’e vakapuna.
Fiema’u e ‘Eke’i: • Ki he Kau Fokotu’u Me’a: Pulusi ‘a e ngaahi mape ki he sivi kelekele. Tukupā ke ‘oatu ‘a e ngaahi aleapau hili pē hono fakamo’oni ‘e he kau ‘enisinia ‘a e ngaahi makatu’unga. Ta’ofi ‘a e pōmilō ‘aki e feo ta’e ‘i ai ha ngaahi palani fakatafenga vai. • Ki he Kau Fili: Fakafepaki’i ‘a e ngaahi tala’ofa faka-laumālie. Fehu’i: “Te ke fakamo’oni nai ki ha aleapau ke konitālite ‘a e Hala Ma’ufanga kimu’a ‘i he 2026?”
Ko e Fakamole ‘o e Ta’e-Ngāue: Ko ha Kaha’u ‘oku Tāfia Atu
Fakakaukauloto ki Tonga ‘i he 2030 kapau te tau kei hokohoko atu pē ‘i he ‘ulungaanga lolotonga: • Holo ‘a e sekitoa takimamata: Ko e kau folau mai ‘oku nau hola mei he ngaahi sio’ata maumau mo e ngaahi feitu’u ‘oku nofo ai ‘a e kau folau mai ‘a ia ‘oku fonu ‘i he efu. • Ko ha to’utangata ‘o e fānau puke: Ko e tu’o ua ‘o e ngaahi meimei mahē, ‘o ne fakatupu fakakina ma’ae ngaahi falemahaki. • Tuka ‘a e ‘ekonomika: Ko e kau ngoue ‘oku nau nofo ‘i he masiva, ‘o ‘ikai malava ke totongi ‘a e ngaahi monomono ‘o e ngaahi me’alele ke a’u ki he ngaahi māketi.
Fakakaukauloto ‘a e fakakaukau kehe: Ko e ngaahi hala ‘oku hiki’i ke mā’olunga ange ‘i he ngaahi feitu’u ‘oku tāfea, ‘oku tupu ai ‘a e ngaahi niu ‘oku nau puke ‘a e efu. Ko e ngaahi loli ‘oku nau fetuku ‘a e talo mo e vanilla ki he ngaahi uafu ‘o ‘ikai maumau ‘a e ‘akiseli. Ko e fānau ‘oku nau heka pasikala ki he ‘apiako ‘i he hala konitālite, kae ‘ikai ‘i he feo.
Ko e Me’a Mahu’inga Taha:
He’ikai lava ‘e Tonga ‘o toe fakamole ki ha ngaahi fale ‘one’one. Ko e pa’anga kotoa pē ‘oku maumau’i ‘i he efu feo ‘oku kaiha’asi mei he kaha’u ‘o ‘etau fānau. ‘I he fili ko ‘eni, tau fiema’u mu’a ha ngaahi hala ‘oku langa ‘i he maka—ke ‘i he taimi ‘e tō mai ai ‘a e ‘uha (pea ‘e hoko mo’oni ia), he’ikai tāfia atu ‘a ‘etau ngaahi me’alele, māfimafi, mo e ‘ekonomika.
Ko e hala ‘o e tangata vale ‘oku ngata ‘i he maumau. Ko e hala ‘o e tangata poto? Ko e hala ia ki ha Tonga ‘oku tuputupu’a.
Fa’u ‘e Melino Maka Ongoongo Tau’atāina ‘a Tonga
