Fakaava ‘a e Kaha’u Faka’ekonomika ‘o Tonga: Ko e Founga ‘e Lava ai ‘e he Polokalama Ponite Fakafetongi Pa’anga Fakalotofonua ‘a e Pangikē Fakalakalaka ‘o ‘Esia (ADB) ‘o Fakamalohia ‘a e Matu’uekina Faka’ekonomika

‘I he uike ni, na’e fakahā ‘i he Fakataha Lahi Fakalakalaka Fakafonua ‘o Tonga ha fakamatala fakamanakoa mei he mataotao faka’ekonomika ‘a e Pangikē Fakalakalaka ‘o ‘Esia (ADB), ko Deepika Darshani, fekau’aki mo ha me’angāue faka’ekonomika ‘e malava ke ‘aonga lahi ki he kaha’u ‘o Tonga: ko e Māketi Ponite Fakafetongi Pa’anga Fakalotofonua (LCBMs).

Neongo ‘oku si’isi’i ‘a e ‘ilo ki ai ‘i tu’a ‘i he ngaahi kulupu faka’ekonomika, ko e LCBMs ko e makatu’unga mahu’inga ‘o e matu’uekina mo e tupulekina faka’ekonomika ‘i ‘Esia mo e Pasifiki. Pea ‘i he taimi ‘oku kumi ai ‘a Tonga ki ha ngaahi founga ke ma’u ha ngaahi ma’u’anga pa’anga tu’uloa ‘oku ‘ikai ke fakatupu ha mo’ua lahi ‘i he pa’anga muli, ‘oku taimi-totonu ‘aupito ‘a e polokalama ko ‘eni.

Ko e hā ‘a e Ngaahi Ponite Fakafetongi Pa’anga Fakalotofonua?

Ko e Ngaahi Ponite Fakafetongi Pa’anga Fakalotofonua ‘oku hangē tofu pē ko honau hingoa—ko e ngaahi ponite ‘oku tuku atu ‘i he pa’anga ‘a e fonua ‘o ‘ikai ko e pa’anga muli hangē ko e tola ‘Amelika pe Euro. Ko e faikehekehe faingofua ko ‘eni ‘oku fu’u mahu’inga ‘aupito. Ko hono tuku atu mo hono no’o ‘o e pa’anga fakalotofonua ‘oku ne malu’i ‘a e ngaahi fonua hangē ko Tonga mei he ta’etau’atāina ‘o e pa’anga, ‘a ia ko e ngaahi feliuliuaki ‘i he fetongi pa’anga ‘e malava ke fakatupu ha fu’u hiki lahi ‘i he totongi ‘o e ngaahi mo’ua. Ko e ‘ilo mahu’inga ‘eni na’e ma’u faingata’a’ia lolotonga ‘a e Faingata’a Faka’ekonomika ‘o ‘Esia ‘i he 1997-98, ‘a ia na’e fakahā ‘a e fu’u fakafalala lahi ‘a e ngaahi fonua tokolahi ki he mo’ua pa’anga muli.

Ko e Fatongia ‘o e ADB ‘i hono Fakatupulekina ‘o e LCBMs

Talu mei he kamata’anga ‘o e ta’u 2000, kuo mahu’inga ‘a e ADB ‘i hono fakatupulekina ‘o e LCBMs ‘i ‘Esia. Na’e kamata ‘i he ponite Maharaja ‘o ‘Initia pea fakalakalaka ki he ngaahi fonua hangē ko Siaina, Malēsia, ‘Initonēsia, Filipaini, mo Siōsia, kuo taki ‘e he ADB ‘a e hala ki hono fakafe’iloaki ‘o e ngaahi ponite fakafetongi pa’anga fakalotofonua mo poupou’i ‘a e ngaahi tu’utu’uni ke poupou ki ai. Ko ‘enau founga fo’ou ‘i hono ngāue’aki ‘o e “ngaahi ponite fakakaveinga”—hangē ko e ngaahi ponite tauhi ‘atakai, fefine, mo e mo’ui lelei—kuo toe fakalakalaka ange ai ‘a e ola fakasōsiale ‘o e ngaahi ‘inivesi ko ‘eni.

‘Oku mahu’inga ke fakatokanga’i, ‘oku ‘ikai ngata pē ‘i he kau ‘a e ADB ‘i he ngaahi māketi faka’ekonomika lolotonga. ‘Oku nau fakatupu kinautolu. Tatau ai pē pe ko hono tuku atu ‘o e ‘uluaki ponite tu’unga AAA ‘i he ngaahi ‘ekonomika kei fakalakalaka pe ko hono kamata’i ‘o e ngaahi ponite fakafefine ‘i he ngaahi feitu’u fo’ou, kuo hoko ‘a e ADB ko e paionia māketi mo e me’angāue fakatupu.

Ko e ‘Uhinga ‘oku Mahu’inga ai ki Tonga

Ko Tonga, hangē ko e ngaahi fonua iiki fakalakalaka (SIDS), ‘oku fehangahangai mo ha tu’unga faingata’a tu’o tolu: feliuliuaki ‘o e ‘ea, tu’u mavahe fakasiokalafi, mo e fakafalala faka’ekonomika ki he tokoni mei muli pe ngaahi pa’anga ‘oku līhau mai. Tanaki ki ai ‘a e ta’etau’atāina ‘o hono no ‘i he pa’anga muli, pea toe faingata’a ange ‘a e tu’unga faka’ekonomika.

‘Oku ‘oatu ‘e he LCBMs ha faingamālie ki Tonga ke:

• Fakasi’isi’i e Tu’unga Fakatu’utāmaki ‘o e Pa’anga: ‘I hono tuku atu mo totongi ‘o e mo’ua ‘i he Pa’anga Tonga, ‘e lava ‘e Tonga ‘o faka’ehi’ehi mei he ngaahi feliuliuaki fakamole ‘o e pa’anga.
• Fakalahi ‘a e ‘Inivesi Fakalotofonua: ‘Oku fakaava ‘e he LCBMs ‘a e ngaahi faingamālie ‘inivesi ki he ngaahi kautaha fakalotofonua, ngaahi pa’anga penisoni, pea a’u ki he kau ‘inivesitoa fakatau fakaikiiki.
• Tohoaki’i e Kau ‘Inivesitoa Fakavaha’apule’anga ki he Ola Lelei: Ko e ngaahi ponite fakakaveinga—tautautefito ki he ngaahi ponite mata’i ‘akau pe ponite ki he ‘ea—’e malava ke tohoaki’i ‘a e kau ‘inivesitoa muli ‘oku nau fie fakapa’anga ‘a e ngaahi ma’u’anga ivi fakafo’ou, matu’uaki ‘a e feliuliuaki ‘o e ‘ea, mo e fakalakalaka tu’uloa.
• Fakatupulekina e Sekitoa Faka’ekonomika: Ko hono langa ha māketi ponite malohi ‘e fakalelei’i ‘a e ngaahi me’angāue faka’ekonomika fakalukufua ‘a Tonga pea ‘oatu ha ngaahi founga kehe ki he no totonu.

Ko e Me’a ‘oku Fiema’u ke Fai ‘e Tonga

Koe’uhi ke ma’u ‘e Tonga ‘a e lelei mei he me’angāue faka’ekonomika malohi ko ‘eni, ‘oku fiema’u ha ngaahi sitepu ‘e ni’ihi:

1. Ngaahi Tu’utu’uni Fakalao: Fakamālohia e fa’unga fakalao mo e tu’utu’uni ke poupou’i ‘a hono tuku atu mo fefakatau’aki ‘o e ngaahi ponite.
2. Langa Malohinga: Ako’i e ngaahi kautaha faka’ekonomika fakalotofonua mo e ngaahi ‘ōfisi ‘a e pule’anga ke mahino, fakalele, mo faka’ai’ai ‘a e LCBMs.
3. Fengāue’aki mo e ADB: Hangē ko ia kuo fakahā ‘i ‘Esia, ‘oku loto fiemālie ‘a e ADB ke fengāue’aki mo e ngaahi pule’anga ke fokotu’u ‘a e ngaahi māketi ko ‘eni, ‘o ‘oatu ‘a e tokoni fakatekinikale, fale’i tu’utu’uni, pea a’u ki he ngaahi tuku atu ponite ‘i he kamata’anga.
4. Tuku atu e Ngaahi Ponite Fakakaveinga: ‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi faingamālie mo’oni ki Tonga ke tuku atu ‘a e ngaahi ponite tauhi ‘atakai pe ngaahi ponite fakafefine ‘oku fekau’aki mo e fetongiaki ‘o e ‘ea, fakalakalaka ‘o e ngaahi me’angāue lalahi, mo hono fakaivia ‘o e kakai fefine.

Sio ki he Kaha’u

Fakakaukau’i ha Tonga ‘a ia ko e ngaahi poloseki ma’u’anga ivi fakafo’ou ‘oku fakapa’anga ‘i he ngaahi ponite tauhi ‘atakai ‘oku ma’u ‘e he kau ‘inivesitoa fakalotofonua. Fakakaukau’i ha māketi koloa tu’uloa fakalotofonua ‘oku faka’atā ‘a e kau pisinisi ke ma’u ‘a e koloa ‘o ‘ikai fakafalala ki he ngaahi nō fakamole mei tu’apule’anga. Fakakaukau’i ha ‘ekonomika ‘oku si’isi’i ange ‘ene fakafelāve’i ki he ngaahi fakatu’utāmaki ‘o e pa’anga muli, ‘o ‘i ai ha koloa faka’ekonomika loloto ange ke tali ‘a e ngaahi fakatamaki fakaenatula.

‘Oku ‘ikai ko e fakakaukau faka’ekonomika pē ‘eni—ko e a’usia mo’ui ia ‘o e ngaahi fonua hangē ko Mongokōlia, Kasakitani, mo Siōsia, ‘a ia ko e LCBMs ‘oku poupou’i ‘e he ADB ‘oku nau liliu ‘a e fakalakalaka fakalotofonua.

Faka’osi

‘I he taimi ‘oku palani ai ‘e Tonga ‘a hono hala ki ha kaha’u ‘oku toe matu’uekina, kau kotoa, mo tu’uloa ange, ‘oku totonu ke fakalaulauloto matu’aki fakamātoato ki he fakaafe ‘a e ADB ke kau atu ki he nētiueka ‘oku tupu ‘o e ngaahi fonua ‘oku nau ngāue’aki ‘a e Ngaahi Māketi Ponite Fakafetongi Pa’anga Fakalotofonua. ‘Oku ‘i ai ‘a e faingamālie. ‘Oku ‘atā ‘a e tokoni. ‘Oku tatali ‘a e kaha’u ke fakapa’anga—fakalotofonua.

Fai ‘e Melino Maka