Ko e ngaahi fanongonongo tute lahi ‘a Trump kuo ne holoki ha $11 tilioni fakaofo mei he ngaahi māketi fakamamani lahi.
Lolotonga fepulingi ‘a Uāsingatoni mei he folaua faka’ekonōmika pea mo e kau Lipapilika ‘oku nau feinga ke ta’ota’ofi ‘a e maumau, ‘oku ‘i ai ha matangi lahi ange ‘oku haʻu ‘i he Pasifiki — pea ‘oku tu’u hangatonu ‘a Tonga ‘i hono halanga.
Ko e toe foki mai ‘a e Palesiteni motu’a ko Tonalati Talamu ki he mafai ‘e kei lau māhina, ka ko ‘ene ngaahi ngāue fakamuimui taha ‘i he fefakatau’aki fakamamani lahi ‘oku ‘osi ongo mai. Ko ‘ene ngaahi fanongonongo tute lahi — ‘oku ‘osi fakamalohiaʻi ‘a e niʻihi pea ‘oku kei fakamanamanaʻi ‘a e ngaahi meʻa lahi ange — kuo holoki ha $11 tilioni fakaofo mei he ngaahi māketi fakamamani lahi. Pea ko ‘eni, naʻa mo e kau senatoa Lipapilika, ‘a ia ko e kau malu’i tu’una’a ‘o e populisima faka’ekonōmika ‘a Talamu, ‘oku nau ‘angi fakahāhā ki he meʻa ‘oku nau lau ko ha founga ta’efakapotopoto mo ta’elava ‘o hokohoko atu.
Ko e hohaʻa ‘oku ‘ikai toe ‘i loto pē. Ko e ngaahi hū ‘a e mofuike faka’ekonōmika ‘o e tau fefakatau’aki ‘a Talamu ‘oku ‘amanaki ke taa’i ‘a e tuliki kotoa ‘o e māmani — pea ko e ‘Otu Motu Pasifiki, tautautefito ki Tonga, ‘oku tu’u lavea ngofua ‘aupito.
Ko e Tō Mai ‘a e ‘Apē Tute
Ko e fakahoko tafa’aki pe ‘e taha ‘e Talamu ‘a e ngaahi tute ‘i he ngaahi koloa muli — ‘o taumu’a ki he me’a kotoa pē mei he ukamea Siaina ki he ngaahi me’alele ‘Eulope pea mo e me’akai tahi ‘o e Pasifiki — kuo ne fakatupu ‘a e me’a ‘oku ui ‘e he kau mataotao ko e “tō lalo faka’ekonōmika ‘oku nau fakatupu pē ‘iate kinautolu.” Pea ko e kovi taha ‘e ala kei hokosi mai.
‘I he lao fo’ou ‘oku fokotu’u, ‘a ia ‘oku tataki ‘e he kau Senatoa Lipapilika hangē ko Siaki Kalasili mo Misi Makoneli, ko ha fa’ahinga tute ‘i he kaha’u ‘e fie ma’u ke fakatonuhia’i ki he Kongalesi ‘i loto ‘i he houa 48 pea ‘e ‘osi fakataimi ‘i he ‘aho ‘e 60 tukukehe ‘o ka fakafo’ou ‘i ha vouti. Ko e ngāue fakataha fakapa’anga ‘eni ko ha faka’ilonga ‘o e mamafa ‘a e ngaahi nunu’a kuo hoko.
Ka kuo ‘osi fakahā mahino ‘e Talamu: ‘e ‘ikai te ne tukuhifo.
‘Oku ‘uhinga ia ‘e ala lahi ange ‘a e ngaahi tute. Totongi ma’olunga ange ‘i he ngaahi koloa hū mai. Ngaahi tute fakatonutonu mei he ngaahi fonua kehe. Ngaahi senolī tufaki’anga kuo uesia. Hikihiki totongi koloa. Pea faka’osi, ko e mamahi tatau pē ‘oku ne ue’i ‘a Uolo Sitilīti ‘e ‘ilo hono hala ki he ngaahi falekoloa ‘i Nuku’alofa, ‘Apia, Suva, mo Honiala.
Ko e ‘Uhinga ki Tonga: Ko ha Peau Kula ‘o e Ngaahi Totongi
Ki he ngaahi fonua motu iiki hangē ko Tonga, ko e totongi ‘o ha tau fefakatau’aki ‘a Talamu ‘e ala fakatu’utāmaki. ‘Oku tau fakafalala lahi ki he koloa hū mai ki he lolo, me’atokoni, nāunau langa, mo e ngaahi nāunau faito’o tefito. Kapau ‘e tupu ‘a e totongi ‘o e ngaahi koloa hū mai ko ‘eni — ‘i he tupu vave ‘a e ngaahi tute fakamamani lahi pea mo e senolī tufaki’anga mafōtunga — ‘e taa’i vave mo mālohi ‘a e ngaahi ‘api ‘i Tonga.
Ko e founga ‘eni:
- Lolo mo e Fefononga’aki: Ko e lahi ‘o ‘etau lolo ‘oku hū mai mei tu’apule’anga, pea ko ha fa’ahinga uesia fakamamani lahi ki he totongi lolo ‘e teke leva ki ‘olunga ‘a e ngaahi totongi fefononga’aki. ‘Oku uesia ‘e he me’a ni ‘a e me’a kotoa pē: uta’anga, tekisi, pasi — pea mo e totongi ‘o ha niu ‘i he māketi fakalotofonua.
- Malu ‘o e Me’atokoni: Neongo ‘oku tau tō ha konga lahi ‘o ‘etau fua’i’akau, ko e laise hū mai, mahoaʻa, koloa kāni, pea na’a mo e me’akai ‘a e fanga monumanu ko e tefito’i me’akai ‘i he ngaahi ‘api ‘i Tonga. Ko e ngaahi tupu fakapā ‘i he totongi tupu mei he tute ‘e fakatupu ha palopalema ‘i hono lava ‘e he kakai ‘o totongi ‘a e me’akai.
- Pa’anga mei Muli mo e Kakai Tu’apule’anga: Ko hotau ngaahi fāmili ‘i Nu’usila, ‘Aositelēlia, mo e ‘Iunaiteti Siteiti ‘oku nau ‘ave mai ‘a e ngaahi pa’anga ‘a ia ko e mo’ui ia ki he ngaahi ‘api ‘e lauiafe. Kapau ‘e tuai hifo ‘a e ngaahi ‘ekonōmika ko ia ‘i he mafasia ‘o e tute, ‘e holo ‘a e tafe ‘a e pa’anga mei muli ‘i he taimi kovi taha.
- Langa mo e Nofo’anga: Ko e ngaahi nāunau ki he ngaahi ‘api mo e ngaahi ngāuelanga ‘a e pule’anga — mei he ngaahi fa’o, ‘aione ki he fungafale, ‘anga’anga — ‘oku lahi ‘oku hū mai mei tu’apule’anga. Ko ha fa’ahinga ‘apē maumau ‘i he fefakatau’aki ‘e toloi ‘a e ngaahi poloseki langa pea ‘e hikihiki ‘a e ngaahi totongi, ‘o ‘ai ke toe faingata’a ange ‘a e pa’usi’i mei he ngaahi saikolone mo e ngaahi fakatamaki.
Kapau Ko ha Saikolone Eni, Te Tau Mateuteu — Ko e Hā Leva ‘Oku ‘Ikai Te Tau Mateuteu Ai He Taimí Ni?
Tau ui eni ki he me’a ko ia — ko ha fakatamaki faka’ekonōmika fakaenatula.
Kapau ko e ngaahi me’a ‘o e uike kuo’osi ko ha Saikolone Kalasi 5 pe ha mofuike lahi, ko e pule’anga, ko e ‘Ōfisi Pule’i ‘o e Fakatamaki Fakafonua (NEMO), mo e Kolosi Kula ‘a Tonga ‘e ‘i he letio kotoa mo e telesivisone, ‘o fakatokanga ki he kakai mo teuteu’i ‘a e fonua ki he uesia.
Ka ko hono fetongi, ‘oku hangē ‘oku ‘i ha feitu’u kehe ‘a e tokanga ‘a e fonua — ‘o kalanga ‘i he ngaahi fe’auhi sipoti fakavaha’a ‘apiako lolotonga ‘oku fa’u ha peau ‘ekonōmika lalahi ‘i tu’a he ‘oseni.
Ko e hā e me’a na’e hoko ki he peau ‘uluaki ‘o e ngaahi tute ‘a Talamu? Kuo nau ‘osi uesia fēfē ‘a e ngaahi koloa hū mai ‘a Tonga, totongi, pe tafe ‘a e pa’anga mei muli? ‘Oku ‘ikai te tau ‘ilo — koe’uhi ‘oku te’eki ai ke ‘i he leta ‘a e pule’anga, pe kapau ‘oku ‘i ai, ‘oku te’eki ai ke nau ta’o ‘a e tala ‘o tokanga.
Ha “Pēketi Mo’ui” ma’a Tonga: Ko e Hā ‘a e Me’a ‘oku Tonu ke Fai He Taimí Ni
Kapau ko ha peau kula faka’ekonōmika mo’oni ‘eni, ‘oku tau fie ma’u ha palani founga ki ha fakatamaki. ‘Ikai ‘i he māhina kaha’u. He taimi ni.
Ko e me’a ‘eni ‘oku totonu ke fai he vave taha ‘e he Pule’anga Tonga ke teuteu mo holo e ta ki hono kakai:
- Fokotu’u ha Kulupu Ngāue ki he Tali Faka’ekonōmika
Fakatahataha’i ‘a e ngaahi potungāue mahu’inga, ko e Pangikē Pule, kau fakafofonga ‘o e sekitoa taautaha, mo e ngaahi hoa tokoni ke fakafehokotaki ha founga ngāue fakafonua pea fakataha ma’u pē ke ‘oatu ha ngaahi fakamatala fakamuimui taha. - Tānaki Mu’aki ‘a e Ngaahi Me’a Mahu’inga
Ngāue mo e kau hū koloa mai ke malu’i ha māhina ‘e tolu ‘o e lolo, laise, mahoaʻa, mo e faito’o ‘i he ngaahi totongi lolotonga ki mu’a pea tupu fakamamani lahi ‘a e ngaahi totongi. - Fakafe’unga’i ha Pa’anga Fakataimi ki hono Fakapapau’i e Tu’utu’uni Totongi
Ngāue’aki ‘a e ngaahi pa’anga ki ha me’a ‘e hoko pe kumi tokoni mei tu’a ke tauhi ma’u ‘a e totongi ‘o e ngaahi koloa tefito — me’akai, lolo, faito’o — ke tu’u ma’u ma’a e ngaahi ‘api. - Tokoni’i ‘a e Ngoue Fakalotofonua mo e Toutai
Kapau ‘e ‘ikai malava ‘o totongi ‘a e ngaahi koloa hū mai, ‘e hoko leva ‘a e fakatupu fakalotofonua ko e me’a mahu’inga. ‘Oange ha tokoni he vave taha ki he kau ngoue mo e kau toutai ke fakalahi ‘a e fakatupu ‘o e me’akai. - Fengāue’aki mo e Kakai Tonga ‘i Tu’apule’anga
Fakaava ha ngaahi feitu’u fetu’utaki mo e kakai Tonga ‘i tu’apule’anga pea ‘ai ke ‘ilo mahino ‘a e mahu’inga ‘o e hokohoko atu ‘a e pa’anga mei muli lolotonga ‘a e vaha’ataimi ‘o e ta’ema’u fakapapau fakamamani lahi. - Fakamatala ki he Fale Alea mo e Kakai
‘Oku ‘ikai ko e taimi ‘eni ki he politikale angamaheni. ‘Oku totonu ke fakamatala’i ‘a e kau Mēmipa Fale Alea kotoa, pea ‘oku totonu ke hoko ko e tu’unga ‘a e ngaahi fakamatala tu’o lahi ‘oku ‘oatu ki he kakai. - Fakamolemole ‘a e Ngaahi Feitu’u Fetu’utaki Fakatu’apule’anga
Ngāue mo e ngaahi fonua kehe ‘o e Pasifiki ke ui ki he ngaahi faka’ata mei he tute mei he ngaahi hoa ngāue mahu’inga. ‘E ‘ikai lava ‘a Tonga ‘o hoko ko ha maumau fakataha pē ‘i ha tau ‘ekonōmika fakamamani lahi.
‘Oku ‘i ai ha Totongi ‘o e Ta’ema’u Fakapapau Fakamamani Lahi
Ko Simi Mesina, ko ha tokoni mā’olunga ki mu’a ki he Palesiteni ko Palaki ‘Opama, na’a ne fakanounou’i ‘a e me’a ‘oku tuhumalie’aki ‘i ha founga mālohi:
“‘Oku ou ma’u ha kau Palesiteni ‘e toko hongofulu tupu mo e kau Palemia ko ‘eku kau kasitomā. Ko e me’a ‘e taha ‘oku faitatau ai ‘a e kau Palemia, Palesiteni mo e kau CEO kotoa pē ko ‘enau fehi’a ‘i he ta’ema’u fakapapau. Pea ko e me’a kuo ke mamata ai ‘oku toe fakalaka atu ‘i he ta’ema’u fakapapau — mo e li ‘a e māketi fakafokifā ‘o fakavave ‘i he ngaahi fakamatala mo e ngaahi ongoongo hala.”
Ko e fa’ahinga ta’etui’eiki peheni ‘oku ne holoki ‘a e loto falala ‘a e ‘inivesitoa, fakavaivai’i ‘a e ngaahi sisitemi fefakatau’aki fakavaha’apule’anga, pea tuku ‘a e ngaahi ‘ekonōmika iiki, fakaava hangē ko Tonga ‘o ‘ikai ha feitu’u ke nau hiki ki ai. Ta’e’i ai ha lava ‘o mateuteuvai, ‘oku ‘ikai ha palani. Ta’e’i ai ha palani, ‘oku ‘ikai ha malu.
Ko ha Taimi ‘o e Tu’unga Fakannānahi
‘Oku ‘ikai ko e talanoa pē ‘eni ‘o ha tangata ‘e taha ‘i he Fale Hinehina. Ko e talanoa ‘eni ‘o e ongo ngofua ‘a e ‘ekonōmika fakamamani lahi — pea ‘a e vave ‘o e ala tāfia atu ‘a e ngaahi fonua iiki hangē ko Tonga.
Ko e ngaahi palopalema faka’ekonōmika ‘oku ne tautea ‘a e masiva ‘uluaki pea fakamamafa. Ko e fa’ē ‘i Ha’apai ‘oku fakatau laise. Ko e talavou ngoue ‘i ‘Eua. Ko e toulekeleka ‘i Vava’u ‘oku ne falala ki he faito’o hū mai. Ko e kakai ‘eni ‘oku totonu ke tau malu’i.
Ngaahi Fakakaukau Fakaʻosi: Ta’o ‘a e Fakatokanga
‘Oku tala ko e tahi ‘oku ‘ikai te ne ‘oatu ha fakatokanga ki mu’a ‘i ha peau kula — tukukehe kapau ‘oku ‘i ai ha taha ‘oku siofi. ‘I he taimi ni, ‘oku toho hake ‘a e tahi.
Ko e ngaahi faka’ilonga fakatokanga ‘oku ‘i he feitu’u kotoa pē: $11 tilioni kuo mole. Tupu ‘a e hikihiki totongi ‘o e me’akai. Launoa ‘a e tu’utu’uni fakatu’apule’anga ‘a e U.S.. Ko e kau taki ‘o e Pasifiki hangē ko hotau kau taki ‘oku fie ma’u ke ngāue he taimí ni — ‘ikai ‘i he taimi ‘e tā’i ai ‘a e peau.
‘Oku kei ma’u pē ‘e Tonga ha taimi. Ka ko e matapā sio’ata ko ia ‘oku vave ‘ene tapuni.
Tau fakatauange ko hotau kau taki ‘oku ‘ikai te nau femo’uekina ‘aupito ‘i hono fakatauhoa ‘a e patiseti ‘o Sune — pe mamata’i ‘a e sipoti fakaako — ke fakatokanga’i ‘oku ‘osi ngoto ‘a e ‘ekonōmika fakamamani lahi.
Fai ‘e Melino Maka
Ongoongo Tau’atāina ‘a Tonga
