Neongo ‘oku ongo’i ‘e he’ene kau foaki pa’anga lalahi ‘a e vela mei he’ene tau fakataʻetaʻepau ‘o e tukuhau fakavaha’apule’anga — ka ‘oku kei fiema’u ‘e Trump ‘a e fakamālō ki he’ene tamate’i ‘a e afi na’a ne kamata’i.
Na’e ‘oange ‘e he liliu faka’ekonomika fakamuimui taha ‘a Palesiteni Donald Trump ki he Wall Street ha ki’i fiefia nounou, ka ‘i he tu’unga mo’oni, ‘oku fakahaa’i ‘e he ngaahi maumau ha talanoa kehe — pea ‘i he taimi ni, ‘oku kau ai ‘a e kau foaki pa’anga ‘a e palesiteni. Ko e tokolahi ‘o e kau taki pisinisi malohi mo e kau ‘inisaita fakaindasitulī na’a nau foaki pa’anga ki he tu’unga ‘o Trump ko e ni’ihi eni ‘oku nau kau ki he kau mole lahi taha ‘i he tau fefakatau’aki ‘oku ‘ikai ke fiema’u ‘e ha taha kehe.
Mei he ngoue ki he ngāue’anga, fefakatau’aki fakamovetevete ki he fakahoko ngāue — ko e ngaahi sekitoa mahu’inga ‘oku fakalaka’anga ki he Republican kuo uesia lahi ‘e he ngaahi tu’utu’uni ta’efa’alataha ‘a Trump ‘i he ngaahi tukuhau fakavaha’apule’anga. ‘Oku ‘ikai ko e ngaahi fika pe ‘eni ‘i ha pepa. Ko e ngaahi uesia mo’oni ki he ngaahi ngāue, ngaahi laine ‘o e fakatufunga’i, pea mo e falala ‘a e māketi — ko e mo’ui ia ‘o e ngaahi pisinisi na’a nau ‘uluaki vakai kia Trump ko ‘enau taki.
Ka neongo ia, ‘o fakatatau ki he’ene ‘ulungaanga, kuo ‘ilo ‘e Trump ha founga ke fakahaa’i ‘a e ikuna ‘i he lotolotonga ‘o e vela na’a ne fakatupu.
Hili ‘a e fanongonongo ‘o e ngaahi tukuhau fakavaha’apule’anga fo’ou ko e “Liberation Day” ‘i he uike kuo ‘osi — ‘a ia ‘oku taumu’a ki he ngaahi fonua toko lahi ‘i ha fakalahi fakatu’upakē — na’e hōloa leva ‘a e ngaahi māketi fakamamani lahi. Na’e holoki lahi ‘a e totongi ‘o e ngaahi ‘inivesi ‘o a’u ki he ngaahi levolo ‘i he taimi kimu’a ‘i he tō fakaloloa faka’ekonomika. Ko e ngaahi ‘akauni mālōlō ngāue ‘a e kakai Amerika angamaheni na’e mole ai ha ngaahi piliona he mahu’inga. Na’e kamata ke fanongonongo fakafufū ‘e he ngaahi kautaha ‘Amelika ‘e ni’ihi ‘a e fakalēsisino ‘i honau ngaahi va’a fakatufunga’i. Na’e holo ‘a e falala fakapisinisi ‘o hangē ha maka.
Pea na’e hoko mai leva ‘a e liliu ‘i he ‘aho Pulelulu.
Hili ‘a ‘ene tohi ‘i he’ene polokalama mitia fakasōsiale ko e “ko ha taimi lelei ke fakatau!” — ‘o tatau ange mo ha tu’uaki fakakomēsiale ‘i he po’uli ‘ene lea ‘a ia ko ha palesiteni lolotonga — na’e fakatoloi fakafokifā ‘e Trump ‘a e ngaahi tukuhau fo’ou ‘i ha ‘aho ‘e 90. Ko e Wall Street, ‘a ia na’e fiekaia ki ha ongoongo lelei, na’e tali ‘aki ha fakahaa’i ‘o e fiefia fakahisitōlia ‘i ha ‘aho pe ‘e taha.
Ka ‘oua ‘e fakakaukau ko ha fakafoki mai ‘eni. ‘Oku kei ava pe ‘a e ngaahi lavea faka’ekonomika.
Neongo na’e fakatoloi ‘a e ngaahi tukuhau fakavaha’apule’anga ‘e ni’ihi, na’e toe lahi ange ‘a e ngaahi tukuhau kehe na’e tuku ‘e Trump. Na’a ne hiki ‘a e tukuhau ‘i he koloa Siaina ki ha tu’unga ta’efa’alataha ko e 125%, tuku ‘a e tukuhau ‘e 10% ‘a ia ‘oku ngāue’aki fakalukufua ki he ngaahi fonua kehe, pea tuku ‘a e tukuhau ‘e 25% ki he koloa hu mai mei Kānata mo Mekisikou.
Na’e ‘ikai ko ha holoki ‘eni — ko ha ki’i mālōlō fakataimi, ‘i he lelei taha.
Ka neongo ia, ‘i he ‘Ofisi Oval, na’e tu’u malimali ‘a Trump ‘i he ‘ao ‘o e kau ongoongo pea fakahaa’i: “Ko e tupu lahi taha ‘i he hisitōlia ‘o e māketi sitoka. ‘Oku sai ‘aupito ia.”
Tukukehe… ‘oku ‘ikai mo’oni ia.
Hangē ko hono lipooti ‘e he New York Times: • Ko e S&P 500, neongo ‘a ‘ene tupu, ‘oku kei si’i ‘aki ‘a e 11.2% mei he’ene ma’olunga ‘i Fepueli. • Na’e tupu ‘a e Nasdaq Composite ‘aki ‘a e 12.2% ka ‘oku kei ‘i lalo ‘aki ‘a e 15% mei he’ene ma’olunga ‘i Tisema. • Ko e Russell 2000 index — ‘a ia ‘oku ne muimui’i ‘a e ngaahi kautaha iiki ange ‘a ia ‘oku nau laveangofua ange ki he ngaahi liliu faka’ekonomika — ‘oku holo ‘aki ‘a e 22% fakamamahi talu mei Novema. Ko e kamata’anga fakasitoka māketi kovi taha ‘eni ki ha vaha’ataimi ‘o ha palesiteni ‘Amelika talu mei he holo ‘a e dot-com.
Ko e hā leva ‘a e founga ngāue na’e ngāue’aki ‘i heni?
Kuo ‘oange ‘e Trump mo ‘ene kau mateaki ha ngaahi fakatonuhia’i kehekehe: ‘omi ‘a e ngaahi ngāue’anga ki ‘api, tu’u ‘o fakafepaki’i ‘a e kau fakahela fakamamani lahi, pea fakalelei’i ‘a e ngaahi alea fefakatau’aki “ta’efaitotonu.” Ko e uho ‘o e talanoa ni ko e tokanga lahi ‘a Trump ki he ngaahi fe’amokaki ‘i he fefakatau’aki — ‘a ia ‘oku ne vakai ko e fakamo’oni ia ‘oku “kaiha’asi” ‘a e ‘Amelika.
Ka ko e kau ‘ekonomika, kau ai ‘a e tokolahi ‘i he kulupu ‘o Trump, kuo nau lau fuoloa ‘eni ko ha founga hala ke vakai ki he fefakatau’aki fakamamani lahi. ‘Oku ‘ikai kovi ‘a e ngaahi fe’amokaki ‘i he fefakatau’aki. ‘Oku fa’a ‘uhinga ia ko e kakai ‘Amelika ‘oku nau ma’u ha malohi fakatau lahi ange mo e a’u ki he ngaahi koloa ‘oku ma’ama’a. Ko e ngaahi tukuhau fakavaha’apule’anga, ‘i he tafa’aki ‘e taha, ‘oku ngāue ia hangē ha ngaahi tukuhau ‘oku ‘ikai ke ‘asi, ‘o ne hiki’i ‘a e totongi ki he kakai fakatau mo fakatupu vāvā ‘i he kotoa ‘o e ngaahi aleapau ‘o e fakatau.
Na’e ‘ikai ke mahino ‘a e tala ‘i loto. Na’e fakahaa’i loto-mālohi ‘e he Sekelitali ‘o e Fefakatau’aki ko Howard Lutnick ‘e ‘ikai teitei holoholo’i ‘a Trump. Na’e tala ‘e he tokoni ki he fefakatau’aki ko Peter Navarro ki he The Financial Times, “‘Oku ‘ikai ko ha fealea’aki ‘eni.” Pea na’e fakatokanga ‘a e piliona ‘i he hedge fund ko Bill Ackman, ko e taha ‘o e kau poupou ‘iloa ‘o Trump, ‘e hoko ha “fa’ahita’u momoko faka’ekonomika faka-nuclear ‘a ia ‘oku fakatupu ‘e kitautolu” kapau ‘e ‘ikai ke fakafoki ‘a e ngaahi tukuhau — ka hili pe ha houa ‘e ni’ihi na’a ne fakamālō’ia ‘a e fakatoloi ‘a Trump ko ha “hono fakahoko ‘o e poto” pea ko e ‘Aati ‘o e Alea ia.
Na’e ‘alu toe mama’o ange ‘a Stephen Miller, ko e tokoni pule ngāue ‘o Trump, ‘o ne ui ia ko e “founga ngāue faka’ekonomika lelei taha mei ha Palesiteni ‘Amelika ‘i he hisitōlia.” Na’e pehē ‘e Trump pe na’e feinga mai “ha ngaahi fonua ‘e 75 tupu” ke fealea’aki — ka ‘i he taimi ‘o e tohi ni, kuo te’eki ai ke fakahingoa ‘e he White House ha taha.
Ka neongo ia, ‘i tu’a ‘i he ‘ātakai kakapa, ‘oku kehe ‘a e loto. Ki he tokolahi ‘o e kau foaki pa’anga ‘a Trump mo e kau kaungāme’a kimu’a ‘i he pisinisi, kuo fakamamahi ‘a e fetā’aki. Kuo faingata’a ‘a e palani taimi lōloa ‘i he malumalu ‘o ha pule’anga ‘oku ne pule’i ‘aki ‘a e loto-vēkeveke. ‘Oku toe fakakaukau tu’o ua ‘a e kau ‘inivesitoa ki he ‘inivesi ‘i he māketi ‘a e ‘Amelika, ‘i he’enau manavahe ‘e lava ‘i ha taimi pe, ko ha tweet pe ha liliu tu’utu’uni ‘i he po’uli ‘e lava ke ne tuku ‘enau ngaahi pisinisi ki he puputu’u.
Pea ki he ngaahi fonua ‘i he ‘Otu Motu Pasifiki — kau ai ‘a Tonga — ‘a ia ‘oku nau fakafalala lahi ki he tu’unga malu ‘o e ngaahi māketi mo e ngaahi vā fefakatau’aki ‘a e ‘Amelika, ‘oku ‘ikai ko ha ongoongo mama’o pe ‘a e ngaahi ngalulululu faka’ekonomika ko ‘eni. ‘Oku nau ‘ākilotoa ‘i he mahu’inga ‘o e pa’anga, ngaahi fealea’aki ki he tokoni, mo e falala ‘a e ngaahi hoa ngāue fakafeitu’u ‘a ia ‘oku nau fakafalala ki he tu’unga malu fakapa’anga fakamamani lahi. Ko e ‘Amelika ‘oku vakai ki ai ko ha fonua ta’efa’alataha mo tokanga pe kiate ia ‘oku ‘ikai ko ha ongoongo lelei ki ha fonua motu si’isi’i fakatupu ‘oku feinga ke tohoaki’i ‘a e ‘inivesi muli pe fakapapau’i ‘a e ngaahi tu’unga fefakatau’aki ‘oku tolonga.
Ko e hā leva ‘a e me’a kuo a’usia ‘aki ‘eni kotoa? • ‘Oku kei ‘i lalo pe ‘a e māketi mei he’ene ngaahi tu’unga ma’olunga. • ‘Oku si’isi’i ‘a e ‘uhinga ke falala ‘a e ngaahi pisinisi — fakatou’osi muli mo ‘Amelika — ‘e ngāue ‘a e pule’anga ni ‘i he tui lelei. • Kuo uesia lahi ‘a e falala’anga ‘o e ‘Amelika ‘i he taki faka’ekonomika fakamamani lahi.
Ka neongo ia, ki he kau muimui mateaki taha ‘o Trump, ‘oku kei tu’u ma’u ‘a e talanoa ‘o e poto fakaalea. Te nau tui kiate ia ‘i he’ene pehē na’a ne ‘ai ke ‘uha ‘i he toafa. Ka ki hono toe ‘o e māmani — kau ai ‘a e kau foaki pa’anga kuo vela, kau ‘inivesitoa kuo puputu’u, mo e ngaahi kaungāme’a kuo hela’ia — ko ha fakamanatu ‘eni ‘oku ‘ikai ko e taki ‘a e tuku ‘a e ngaahi afi pea polepole ‘i he taimi ‘oku ke li’aki ai ‘a e vai ki he efuefu.
Ko e me’a kuo tau mamata’i ‘oku ‘ikai ko ha founga ngāue. Ko e fakafo’ituitui na’e teuteu’i ‘i he lea pōlepole. Pea neongo ‘e hokohoko atu ‘a e fakatātā’aki fakapolitikale, ko e maumau ki he falala, falala’anga, mo e tu’unga malu faka’ekonomika ‘oku mo’oni kotoa.
Fai ‘e Melino Maka Tonga Independent News
