‘I he ‘ao ‘o e ta’e-ma’uma’uluta faka’ekonomika fakaemāmani lahi, kuo hoko ‘a e ngaahi tu’utu’uni faka’ekonomika ko e kāpasa ‘oku ‘amanaki ke tataki’aki ‘e he ngaahi fonua ‘a e tahi ta’e-‘iloa ‘o e feliliuaki ‘o e maketi. Ka ‘i he ngaahi fonua lahi, kau ai hotau fonua ‘i he Pasifiki, ‘oku ‘ikai lava ke tokoni ka ke fehu’i pe ‘oku maumau ‘a e kāpasa ko ia — pe kovi ange, ‘oku ‘ikai ha taha ia ‘oku faka’uli ‘a e vaka.
Ko e ngaahi mofuike faka’ekonomika ‘o e ‘aho ni, ‘oku faka’ilonga’i ‘e he ngaahi māketi tu’ungakehe, feliliuaki ‘a e pa’anga, ‘alu hake ‘a e totongi koloa, mo e tupu ‘a e levolo ‘o e ngaahi mo’ua, ‘oku ‘ikai ko ha ola pe ia ‘o e ngaahi siakale faka’ekonomika fakanatula. ‘Oku fekau’aki loloto ia mo e ta’e-papau faka-politikale, ta’e-tu’uma’u ‘a e mapule’i faka’ekonomika, mo e ta’e-pau fakaemāmani lahi, ‘oku fakatefito tautautefito mei he ngaahi ‘ekonomika takimu’a ‘a ia ko ‘enau ngaahi tu’utu’uni ‘oku fepulingaki he ngaahi tuliki mama’o taha ‘o e māmani.
Sio ki he ‘Iunaiteti Siteiti, ko ha sipinga. Ko ‘ene fetaulaki ni mo e tau fefakatau’aki ‘o e $11 tilioni ‘i he malumalu ‘o e pule’anga Trump, fakataha mo e ngaahi tu’utu’uni malu’i ‘ekonōmika, kuo fakatupu ai ha ngaahi nunu’a mamafa. ‘Oku ‘ikai ngata pe ‘i he uesia ‘o e maketi fakasitoka, ka kuo ma’olunga ‘a e totongi mo’ui ma’a e kakai angamaheni he funga ‘o e māmani — tautautefito ki he ngaahi ‘ekonomika fakamotufehi ‘oku fakafalala ki he koloa hu mai — kuo laka hake. Ko e tu’utu’uni ‘a e Pangikē Pule Feteuli ke hiki fakamālohi ‘a e totongi tupu, na’e fa’u ke ta’ofi ‘a e hiki ‘a e totongi koloa, kuo fakamālohi’i ai ‘a e tola ‘Amelika, ‘o ngaohi ia ke toe totongi mamafa ange ma’a e ngaahi fonua langa fakalakalaka ke totongi fakafoki ‘enau ngaahi mo’ua. ‘I he taimi tatau, ko e fakafepa’aki faka-pōlitikale ‘a ‘Amelika mo e fakautuutu ‘o e ngaahi nounou fakapatiseti ‘oku ne fakahaa’i ‘a e ta’e-pau ‘oku ne fakahoha’asi ‘a e ngaahi maketi fakavaha’apule’anga.
‘I he tu’unga ko ‘eni, ko e feliliuaki ‘o e maketi ‘oku toe lahi ange ia ‘i ha sitetisitika pe. ‘Oku ne uesia ‘a e me’a kotoa mei he’etau malava ke hu mai ‘a e faito’o mo e lolo ke a’u ki he totongi ‘oku totongi ‘e he ngaahi famili ki he laise mo e ma. Ki he Pule’anga ‘o Tonga mo e ngaahi fonua kehe ‘o e Pasifiki, ‘a ia ‘oku fakafalala lahi ki he koloa hu mai, takimamata, pa’anga hu mai mei muli, mo e tokoni mei he kau foaki, ko e ta’e-ma’uma’uluta ‘o e maketi ‘oku ‘ikai ko ha fakatamaki mama’o. Ko ha sunami faka’ekonōmika ‘a ia ‘oku ne ‘ahi’ahi’i ‘a e matu’uaki ‘o ‘etau ngaahi ‘ekonomika mo e faitotonu ‘o e ngaahi tu’utu’uni ‘a hotau kau taki.
Ko Fē ‘a ‘Etau Ngaahi Taula Faka’ekonomika?
Ko e lahi taha ‘o e ngaahi ‘ekonomika ‘o e Pasifiki ‘oku ngaue ai ‘i he ngaahi makatu’unga vaivai faka’ekonomika, ‘a ia ko ha fakatamaki fakaenatula pe ko ha fakasoko ‘o e totongi ‘e lava ‘o lī’oa ‘a e palanisi. Na’e fakahaa’i mai ‘e he COVID-19 ‘a e ngaahi vaivaia’anga lahi ‘o e ngaahi founga ni, pea ‘i ai pe, kuo kamata foki ‘a e ngaahi pule’anga ki he ngaahi founga fakamole ‘a ia ko e pisinisi-anga-maheni ‘o ‘ikai fakakaukau fo’ou ki ha ngaahi founga faka’ekonōmika ‘oku toe matu’uaki ange, mo kehekehe.
Ko e palopalema ‘oku ‘ikai fekau’aki pe ia mo e lahi ‘o ‘etau fakamole, ka ko e me’a ‘oku tau fakamole ki ai. Ko e tu’o lahi, ‘oku faka’aonga’i ‘a e ngaahi patiseti ki he kakai ko ha ngaahi me’angaue faka-politikale kae ‘ikai ko ha ngaahi fa’unga fakalakalaka. ‘Oku fakahoko ‘a e ngaahi pa’anga ki he ngaahi polōseki taimi nounou, ma’u-vōuti kae ‘ikai ko e ngaahi ‘inivesimeni taimi-loloa ‘i he ngaahi ma’u’anga ivi fakafo’ou, ngaahi me’angaue faka-digital, pe ngoue ma’u’anga mo’ui. Ko e ngaahi ‘inivesimeni ‘eni ‘e lava ke malu’i ‘etau ngaahi ‘ekonomika mei he ngaahi fakasoko mei tu’a.
Ko hono fakalahi, ‘oku kei si’i ‘aupito ‘a e ‘atā ki tu’a mo e ‘eke’i ala. Ko ha kakai ‘oku ‘ikai ke ma’u ha ‘ilo kau ki he ngaahi levolo ‘o e mo’ua, ngaahi me’a mahu’inga ‘i he patiseti, mo e totongi totonu ‘o e ngaahi nō ‘a e pule’anga ko ha kakai ‘oku fe’unga ke fie ma’u ha me’a ‘oku lelei ange. Ko e ‘ilo faka’ekonomika ‘oku ‘ikai ko ha me’angaue ia ma’a e kau mataotao — ko ha pā ia ma’a e kakai.
Taki mo e Palani ‘i ha Taimi ‘o e Ta’e-pau
Kuo pau ke ‘oua ‘e puputu’u ‘a e fakalongolongo mo e fakapotopoto. ‘I he taimi ‘o e feliliuaki fakaemāmani lahi ‘o e maketi, ko e tatali ke foki mai ‘a e tu’unga ma’uma’uluta ‘oku ‘ikai ko ha founga. Ko ha tukulolo ia. Ko e taki mālohi ‘oku ne ue’i ‘a e palani ‘oku longomo’ui — ngaahi tu’utu’uni ‘oku ne fakafuofua ‘a e liliu, ‘ikai ‘i hono tali pe.
Hangē ko ‘eni, ‘oku totonu ke ‘ekiplooa ‘e Tonga mo hono ngaahi kaungā’api ‘i he Pasifiki ‘a e ngaahi fili hangē ko e ngaahi pa’anga koloa ‘o e pule’i fakapule’anga, ngaahi maketi ha’i pa’anga fakalotofonua, pe ngaahi palani ‘inivesimeni fakafeitu’u kulupu ‘e lava ke ‘omai ‘a e ngaahi malu’i mei he ngaahi fakasoko faka’ekonomika. ‘Oku totonu foki ke kehekehe ‘a e ngaahi hoa fefakatau’aki mo fakasi’isi’i ‘a e fakafalala ki ha seti fāsi’i ‘o e ngaahi maketi hu atu pe maketi tokoni.
Ko e me’a mahu’inga, kuo pau ke poupou’i ‘a e sekitoa taautaha mo e a’u ki he pa’anga, fakafo’ou fakalaó, mo e fakadigitolo. ‘E ‘ikai lava ke fuesia ‘e he ngaahi pule’anga ‘a e kavenga ‘o e tupu faka’ekonōmika ‘o toko taha pe, pea ko e lahi ange ‘a ‘etau fakaivia ‘a e pisinisi fakalotofonua, ko e lelei ange ‘a ‘etau mateuteu ke fakafepaki’i ‘a e ngaahi matangi faingata’a mei tu’a.
‘Oku Mahu’inga ‘a e Fatongia Fakavaha’apule’anga
Neongo ‘oku totonu ke ‘ave ‘e he ngaahi fonua ‘o e Pasifiki ‘a e fatongia ki he’enau pule fakasitoa ‘ekonomika, kuo pau foki ke tau lea’aki ‘a e fatongia ta’efakatatau ‘oku va’inga’i ‘e he ngaahi mālohi lahi ‘i hono fakatupu ‘a e ta’e-ma’uma’uluta faka’ekonōmika fakaemāmani lahi. Ko e ngaahi tu’utu’uni tafa taha hangē ko e ngaahi tukuhau, tautea, mo e fakafaingata’a’ia’i fakapa’anga ‘e he ngaahi ‘ekonōmika lalahi ‘oku ‘i ai ‘enau ngaahi nunu’a fakatupu maumau ki he ngaahi fonua iiki, ‘oku ‘asi atu ki he fefakatau’aki.
Ko e ngaahi kautaha fakamāmani lahi hangē ko e IMF, Pangikē ‘a Māmani, mo e ngaahi pangikē fakalakalaka fakafeitu’u ‘oku fiema’u ke toe lahi hake ia ‘i he kau noo mai. ‘Oku totonu ke nau hoko ko e ngaahi hoa ‘i hono langa ‘a e matu’uaki faka’ekonomika — tokoni’i ‘a e ngaahi fonua ke fakalakalaka ‘a e pule’i ‘o e mo’ua, kehekehe ‘a e ngaahi ‘ekonomika, mo malu’i ‘a e ngaahi sekitoa mahu’inga lolotonga ‘a e taimi ‘o e tupu ‘o e faingata’a faka’ekonomika.
Tatau pe, kuo pau ke liliu ‘a e ngaahi komiunitī tokoni mei ha founga makatu’unga ‘i he poloseki, taimi nounou ki ha founga fakalakalaka ‘o e sisitemi. Ko e tokoni ‘oku fakapa’anga ‘a e fakalakalaka ‘o e ngaahi lava ‘i he pule’i faka’ekonomika fakapule’i, ngaahi sisitemi tukuhau, mo e ngaahi fakama’unga ‘o e ngaahi fakamatala ‘oku ola lahi ange ia ‘i he ngaahi poloseki langa tu’o-taha ‘oku ‘ikai toe tuku ha me’a ‘i he hili ‘a hono tautu’u ‘a e liponi.
Ko ha Ui ki he Lototo’a, ‘Ikai Ko e Manavahē
Ko e matangi faka’ekonomika ‘oku tau folau ai ‘e ‘ikai mole vave ia. ‘E kei hokohoko atu ‘a e fetō’aki ‘a e ngaahi maketi, mafai ke to e hiki ‘a e ngaahi totongi tupu, pea ko e ngaahi fakafepaki’i fakasio-politikale ‘oku ne fafanga’i ‘a e ta’e-pau ‘oku ‘ikai ngalingali ke fakangalofo ‘i he vaha’ataimi vave. Ka ‘oku ‘iate kitautolu ‘a e mafai ke ngaue.
Kuo hokosia e taimi ma’a hotau kau taki — ‘i Tonga, ‘i he feitu’u, mo e kehe atu — ke tataki mo e to’a ki he kaha’u, ‘ikai ko e manavahē. Kuo pau ke hoko ‘a e tu’utu’uni faka’ekonomika ko ha me’angaue ki he matu’uaki mo e fakamaau totonu, ‘ikai ko e ngaahi pepa palanisi pe ko e fika faka-nounou. Kuo pau ke fa’u ia mo e kakai ‘i he ‘atamai — ‘a e kau ngoue, kau toutai, kau faiako, mo e falekoloa iiki ‘a ia ‘oku uesia ‘enau mo’ui he taimi kotoa ‘oku puke ai ‘a e ‘ekonomika ‘o māmani.
‘I he’etau fehangahangai mo e ngaahi faingata’a ‘i he kaha’u, tau manatu’i mu’a ko e feliliuaki ‘o e maketi ‘oku ‘ikai ko e ikuna’anga ia. Ko ha sivi — ‘o e taki, ‘o e palani, mo e loto-to’a. Pea ko ha me’a ia ‘oku ‘ikai lava ke tau ‘atā ke mole ai.
Fai ‘e Melino Maka
