Ko e Hopo ‘a Lavulavu mo e ngaahi matavaivai ‘o e Fakamaau Totonu ke kei ma’u ‘i Tonga
Fa’u ‘e Melino Maka
Tonga Independent News
Pulusi: 19 Mē 2025
‘I he me’a ‘oku kei hoko ko e taha ‘o e ngaahi hopo fuoloa fakalao fakapolitikale lahi taha ‘i Tonga ‘i he kuonga ni, kuo fakangofua fakakonga ‘e he Fakamaau’anga Tangi ‘a e tangi ‘a e Kalauni pea mo fakata’e’aonga’i ‘a e tangi fakafepaki ‘a e ongo Lavulavu — ‘o fakaava ‘a e hala ki ha toe hopo fo’ou ‘o e Minisitā Kapineti malolo ko ‘Akosita Lavulavu mo hono husepāniti, ko ‘Etuate Lavulavu. Ka ‘i he tu’u ‘o e ngaahi alea fakalao mo e ngaahi founga ‘a e fakamaau’anga ‘oku ‘i ai ha mo’oni fakatupu hoha’a: ‘e malava nai ke ma’u ‘e he ongo Lavulavu ha hopo totonu ‘oku faitotonu ‘i ha sisitemi ‘oku ne malava ke tukupā ke fakahalaʻi kinaua ‘i ha fa’ahinga founga noa’ia pē?
‘Oku ‘ikai ko e founga fakalao pē ‘eni. Ka ‘oku kau ai ‘a e faitotonu ‘o e sisitemi fakamaau totonu ‘o Tonga, ‘a e ngāue’aki ‘o e mafai ‘o e pule’anga ke fakafepaki’i ‘a e ngaahi fakafepaki fakapolitikale, pea mo e totonu ‘o e kakai kotoa pe ke tau’ataina ‘a e anga ‘o e tauhi ‘o e lao mo e fakamaau’i he lao.
Na’e Lea ‘a e Fakamaau’anga – Ka Ko e Ngaahi Fehu’i ‘Oku Ne Fokotu’u ‘Oku Toe Le’olahi Ange ai ‘a hono fakafehu’ia e sisitemi fakamaau’anga ‘o ‘i he Tonga lolotonga ni?
‘I he ‘aho 16 Mē 2025, na’e fakahoko ai ‘e he kau Fakamaau Lahi Randerson, Harrison, mo Morrison ha tu’utu’uni faka’aufuli. Na’e poupou totonu ‘a e Fakamaau’anga ki he ngaahi malu’i fakakonisitūtone ma’ae faka’iloa mo kau tukuaki’i ‘aki hono fakafepaki’i ‘a e ngaahi fakamo’oni (hearsay) fanongotalanoa ta’efakangofua ‘i he Lipooti ‘a e ‘Atita Seniale. Na’e kau heni ‘a e ngaahi lea fakamo’oni na’e fai ‘i tu’a ia ‘i he fakamaau’anga mei he fāmili ‘o e fānau ako, kau ‘ōfisa kolo, mo ha ni’ihi kehe na’e ‘ikai ui ke nau ha’u ki fale hopo o fai ‘enau fakamo’oni. Na’e toe fakapapau’i ‘e he Fakamaau’anga ko e Kupu 11 ‘o e Konisitūtone ‘oku ne fiema’u ‘a e totonu ‘o ha taha tukuaki’i ke fehangahangai mo fehū’i fekau’aki mo e kau fakamo’oni pea mo hono fakafehu’ia fakahangatonu kinautolu ‘e he toko taha ‘oku nau tukuaki’i.
Ka ko e palopalema heni: ko e hā na’e fakafalala lahi ai ‘a e Kalauni ki he ngaahi fakamo’oni na’e mahino ‘ene maumau’i ‘a e ngaahi tefito’i mo’oni fakakonusitutone mo fakalao ‘a e ongo Faka’iloa ko ‘eni ‘i he kamata’anga?
Ko e founga ‘a e Kalauni, ‘a ia na’e fakatupunga mei he ngāue’aki ‘o e kupu 89(o) ‘a e “fiema’u ‘o e fakamaau totonu” ke tali ‘a e hearsay, ‘oku ne fakahā ‘o lahi ange ‘i ha ngaahi fehalaki fakalaó pē. ‘Oku ne fakahā ha fakakaukau fakatupu hoha’a mo fifili ‘aki: ko e ongo Lavulavu e malava ke na halaia -aki hono liliu e lao fo’ou ki ai, pea ko e lao ‘e fakatatau pē ki ai.
Ko ha Ngāue taumu’a Fakapolotikale ‘i ha fakafotunga ko ha Teunga Fakalao?
Mei he kamata’anga, kuo e’a mai ko e tukuaki’i fakapolitikale, ko ha fakamaau’i fakafili ‘a e me’a ni ke uesia fakakanititeiti fili. ‘Oku tukuaki’i ‘e he ngaahi tukuakiʻi ko ‘eni kuo hala ‘a e ongo Lavulavu ‘o fakalahi ‘a e tokolahi ‘o e fānau ‘i he ‘apiako taautaha ko e ‘Unuaki ‘o Tonga Royal Institute (UTRI), ‘o tupu ai ha totongi lahi ‘e he pule’anga ne laka hake he T$553,000. Ko e ngaahi tukuaki’i mafatukituki, ‘io – ka ‘oku fu’u lahilahi ‘a e overpayment, lahilahi ‘ene hoko ki he meimei kotoa ‘a e ‘apiako ‘a e siasi pea moe taautaha ka ‘oku ‘ikai faka’ilo kinautolu .
Ko e ngaahi ‘apiako kehe, ‘ikai ngata ‘i he ngaahi ‘apiako ‘a e ngaahi siasi lalahi, kuo nau fai ma’u pē ‘a e ngaahi founga totongi tokoni fakapule’anga ta’efakapotopoto (overpayment) kau ai ‘a e ngaahi faikehekehe ‘i he fakamatala fakaako ‘o e fānau.
‘Ikai ‘i ai ha ni’ihi ‘e fakamaau’i pe faka’ilo hia ‘e taha. ‘Ikai ‘i ai ha taha ‘e fokotu’u pe pulusi ai honau hingoa ‘i he ngaahi ‘uluaki peesi ‘o e ngaahi ‘ulu’i ongoongo ‘i Tonga ni ko ha tukuaki’i ko e overpayment kae ‘ikai fai ia. Tuku kehe pe ko e ongo Lavulavu pē na’e fai hono faka’ilo. Kae tuku pe ngaahi apiako kehe ia.
Ko e sīpinga ‘oku mahino: tukutaha’i ‘a e tokanga ki he ngaahi loto taaufehi’a mo kehekehe fakaplolitikale, fakasi’aki ‘a e kau ma’u mafai lalahi. Ko e me’a na’e kamata ko ha ‘atita’i ‘ki he’o ha pa’anga ko e tokoni’i ‘o e ngaahi ‘apiako, kuo hoko eni ko ha feinga ‘oku fuoloa ke fakalele ʻi ha ivi fakapolitikale na’e ‘ikai ke nau fie va’inga’i ‘o fakatatau ki he ngaahi tu’utu’uni ‘a e kau pule ma’u mafai.
Fakamaau’i ‘a e Crown Law?
‘I ha founga kehe, ‘ikai ko e ongo Lavulavu, ka ko e Crown Law ‘oku hā eni ‘oku ‘i he fakamaau’anga – ‘o kapau koe fakakaukau fakatokolahi ‘i ha sisitemi ‘oku fakafehu’i ‘ene palanisi.
Na’a nau loto mālohi atu ki ha fakamaauʻi na’e ta tikite ‘i ha ngaahi makatu’unga vaivai, ‘o fakafalala ki he ngaahi fakamatala fakamo’oni ‘a e ngaahi tafa’aki hono tolu ‘oku te’eki ke uluaki tesi’i ‘ene mo’oni mo ‘ahi’ahi’i mo e ngaahi fakamo’oni ke fai ‘aki e faka’ilo kimu’a pea toki fai hono faka’ilo hia. Na’e fakahā ‘e he tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga tangi ‘a e ngaahi founga ko ‘eni. Pea neongo na’e tali ‘a e ngaahi konga ‘o e lipooti ‘o makatu’unga ‘i he ngaahi lekooti fakalotofale ‘o e UTRI mo e ngaahi fakamo’oni fakahangatonu ‘a e kau ‘atita, ka ko e konga lahi ‘o e tukuaki’i kinaua ki ai ‘e he Kalauni, ‘a ia na’e fakafalala ki ai ‘a e Kalauni kuo ta’efakafalala’anga pea toe vaivaiange.
Ko e me’a ‘oku toe hoha’a ange, na’e ‘ikai ‘iloa ha kovi ‘i he founga ‘atita kuo fakaha mai, ka na’e toe mahino foki na’e ‘oatu tau’atāina ‘a e ngaahi fakamatala, ‘o ‘ikai puke ta’efakalao – ‘o holoki ai ha taha ‘o e ngaahi tukuakiʻi mahu’inga ‘i he ngaahi taukapo ‘a e ongo Lavulavu.
Ka ‘oku ‘ikai ‘uhinga ‘eni ‘oku fakatau’atāina ‘a e Kalauni. Kuo nau kei hokohoko atu ‘a e keisi ‘a ia ‘oku ‘ikai toe hangē ha fakamaau totonu, ka ko ha tautea — pea ko e loloto ange ‘enau ō, ko e toe mahino ange ‘ene hoko ko ha tukuaki’i fakava’eaki e’ uhinga fakapolitikale.
Ko Ha Hopo ‘Oku Fetaulaki mo e Puha Fili Kanititeiti ki Falealea
‘Oku toe tānaki atu ki he afuhia, kuo fakahā ‘e ‘Etuate Lavulavu ‘ene fakakaukau ke kau ‘i he fili lahi ‘o e 2025 — ‘o langaki ai e ‘ita mei he kau fakaanga ‘a ia ‘oku nau fehu’ia ‘a e anga ma’oni’oni ‘o ha kanititeiti ‘oku fehangahangai mo e fakamaau’i maumau lao. Ka ‘i he fakalaó, ‘oku totonu ke fakakaukau na’e ‘ikai halaia ‘a ‘Etuate mo ‘Akosita kae ‘oua leva kuo fakamo’oni’i fakalao kuo na halaia, pea ‘i he lolotonga ‘oku te’eki ai fakahalaia’i kinaua ‘e he Fakamaau’anga ki he tukuaki’i kuo fai ‘e he Kalauni, ‘e ‘ikai ke lau ia ‘oku mo’oni, pe kuo na ‘osi halaia ki ha hia e taha. Pea ‘i he ‘uhinga ko ia, he ‘ikai ke lava ia ke ta’ofi ai ha kau atu a ’Etuate ki he fili lahi ‘i Novema 2025. He ‘oku kei tonuhia pe ia
Ka ‘oku ne fokotu’u ha fetaulaki fakamanavahee: ko ha toe hopo ‘o ha tokotaha fakapolitikale lolotonga ‘a e taimi fili. ‘E lava nai ke tau tui ko e loki fakamaau’anga ‘e malu’i ia mei he ngāue’anga fakapolitikale ‘i tu’a hono matapā? ‘E lava nai ke tau ‘amanaki ‘e fakasi’aki ‘e he kau fakamāu ‘a e talanoa ‘oku fu’u tokolahi ‘a ia kuo fa’u ‘e he ngaahi ‘kautaha’ulu’i ongoongo mo e kau ngāue’i fakapolitikale ‘a ia kuo nau ‘osi tohi ‘a e ‘ulu’i ongoongo he kuo hili ko e ongo Lavulavu ‘oku na halaia?
Kapau ‘e ‘uhinga ha me’a ‘a e sisitemi fakafakamaau’anga ‘a Tonga ‘oku ‘i ai ha uesia, pea ko e toe hopo ko ‘eni kuo pau ke ‘oua na’a na fo’i pē —ka kuo pau ke ‘asi ‘oku ‘i ai e fakamaau totonu ‘i ha toe hopo ‘e fai.
Ko e ‘Ata Lahi Ange: Pule ‘a e Lao pe Pule ‘Aki ‘a e Tomu’a Fakakaukau?
Ko e tu’utu’uni ‘a e Fakamaau’anga Tangi, ki hono lelei, ‘oku feinga ke toe fakafoki ‘a e faitotonu mo e fakamaautotonu ‘o e founga fakamaau’i. ‘Oku ne fakangatangata ‘a e ngāue’aki ‘o e hearsay ta’efalala’anga, fakapapau’i ‘a e ngaahi fakangatangata ‘o e tānaki fakamo’oni fakalao, mo fokotu’u ha fengāue’aki ki ha founga fakamaau’i maumau lao ‘oku toe mapule’i lelei ange ‘i he kaha’u maae kakai kotoa pe.
Ka na’a mo ia mo e maumau kuo hoko, ‘e ‘ikai fe’unga ke fakafoki ‘a e maumau kuo ‘osi hoko.
• Kuo ‘osi tukuaki’i fakahā ‘a e ongo Lavulavu ki mu’a ha tu’utu’uni faka’osi.
• Kuo fakamamafa ‘e he Matangi Tonga mo e ngaahi me’a fakamafola kehe ha ongoongo fakafaha’i taha pē ‘ kau ki he pule’anga.
• Pea ko e kakai, kuo fakaongo’ongo ‘e he ngaahi ta’u ‘o e fakamatala ta’efenapasi mo e mo’oni, kuo ‘osi teuteu ke tali ‘a e halaia ko ha mo’oni.
‘Oku ‘ikai ko ha ta’etotonu ‘i he fakamaau ‘oku teuteu ke hoko — ka ko ha tali ‘o e fehu’i pe ‘oku kei tui ‘a Tonga ki he fakamaau totonu pe ‘ikai.
Fakakaukau Faka’osi: ‘Oku kei ‘i he Fakamaau’anga ‘a e Hopo – Ka ‘Oku Pehē Foki mo e Sisitemi ‘oku ta’efiemalie ke ma’u mei ai e fakamaau totonu
Ko e toe hopo ‘oku ‘amanaki hoko ‘e ‘ikai ngata pē ‘i he’ene fakafaikehekehe’i ‘a e tu’unga ‘o ‘Akosita mo ‘Etuate Lavulavu —pea mo hono tesi’i mo ‘e sivi’i foki ‘a e fakamo’oni mo e ta’efilifilimanako ‘o e fa’unga fakalao mo fakapolitikale kotoa ‘o Tonga ‘i he keisi ko ‘eni.
Kapau te tau tukuange ‘a e fakamaau’i ‘i he fakakaukau, fakamaau’i ‘e he ngaahi me’a fakamafola faiongoongo, pea mo e fakahala’i ‘i he hala nounou tatu’usi fakavavevave kovi fakaekole ‘a e kalauni, pea kuo tau fetongi hotau totonu Konisitūtone ‘aki ‘a e founga faingofua ke mo’ua ai ha taha he fakamaau’anga.
‘Oku ‘ikai totonu ke ‘ikuna’i ‘e he Kalauni ‘a e ikuna ‘i he keisi ko ‘eni, ‘i he fakamole ‘o e totonu, ‘atā he ‘a e fakamatala, pea mo e pule ‘a e lao. Pea ‘oku ‘ikai totonu ke tuku ‘e he kakai ke nau fakahoko hala ha tu’utu’uni ta’e fakakonusitutone ke malohi.
Koe’uhi ‘i he faka’osinga mo hono ‘aofangatuku, kapau ‘oku ‘ikai tatau ‘a e fakamaau totonu mo e lao mo e konusitutone, ‘oku ‘ikai ko e fakamaau totonu ia.
