‘Etuate Lavulavu, Hamala ‘o Vava’u 2025 Fili Lahi ‘o Tonga, Vava’u 16
‘I ha fakahā ‘o e poto faka-politikale, kuo fakahā ‘e ‘Etuate Lavulavu ‘ene founga feinga fili ki he Fili Lahi ‘o Tonga 2025 ‘i he malanga mālohi ko e “Hamala ‘o Vava’u.” Ko Lavulavu, ‘a ia ‘oku ne teuteu ke fe’auhi ‘i he fili ‘o Novema, ‘oku ne fakataumu’a ke fakatahataha’i ‘a e kakai ‘o Vava’u ‘aki ha pōpoaki mālohi ‘o e liliu mo e ngāue.
Ko e Founga: ‘Oku Fiema’u ‘e ha Hamala ‘a e Fa’o
‘I he talanoa mo e Tonga Independent News lolotonga ‘enau fononga mei Nuku’alofa ki he Mala’e Vakapuna ‘o Fua’amotu ‘i he ‘aho 14 ‘o Mā’asi 2025, na’e fakamatala’i ai ‘e Lavulavu ‘ene visione. Ko e konga mahu’inga ‘o ‘ene feinga fili ko e fakakaukau ko ia ko e “Hamala ‘o Vava’u” ‘e ngāue lelei pē kapau ‘oku ‘i ai ‘a e “fa’o ‘a Vava’u”—ko ha fakataipe ‘oku ne ‘uhinga ki he fatongia mahu’inga ‘o ‘ene kau poupou mo e ngaahi tu’utu’uni te ne tataki ‘aki ‘ene taki.
Na’e kau ‘a Lavulavu ‘i he konifelenisi mītia hili ‘a e fakataha Kapineti ‘i he ‘aho 14 ‘o Mā’asi, 2025, ‘a ia na’a ne teuteu ai ha ngaahi fehu’i mahu’inga ki he Palēmia mo e kau Minisitā ‘o e Kapineti. Kae koe’uhi ko e taimi nounou, na’e ‘ikai ke ne lava ‘o ‘ohake ‘a e ngaahi me’a ko ‘eni. Neongo ‘a e faingamālie na’e mole ni, na’e ‘ikai ke ta’ofi ai ‘a Lavulavu. Ka na’a ne ma’u ha faingamālie ‘e taha—’a ia na’e ‘ikai ke ‘amanaki ki ai ‘o ne fokotu’u ia ‘i he lotolotonga ‘o ha tau faka-politikale.
Ko e Fehalaaki ‘a e Tafa’aki Fakaanga: Ko e Faingamālie ‘o Lavulavu
‘I he ‘aho Mōnite, 11 ‘o Mā’asi 2025, ko e Tafa’aki Fakaanga—’a ia ‘oku kau ai ‘a e kau Minisitā Kapineti mu’a pea tataki ‘e Tōketā Viliami Latu, ko e Minisitā mu’a ‘o e Fefakatau’aki mo e Fakalakalaka Faka’ekonōmika (MTED)—na’a nau feinga ke pule’i ‘a e fakamatala. Ko Tōketā Latu, ‘a ia ‘oku ne feinga ke toe fili ‘i Vava’u 16, na’e fakataumu’a ke ne ‘oatu ‘ene fakamatala ‘o e ngaahi faingata’a ‘oku fekau’aki mo e Lulutai Airlines, ko ha kautaha vakapuna ‘a e pule’anga ‘a ia kuo hoko ko ha tefito’i fepu’i.
Ka neongo ia, na’e ‘ikai ke ‘alu ‘a Tōketā Latu ki he fakataha, ka na’a ne tuku ‘ene kau ngāue ki mu’a ke nau fehangahangai mo e kau ongoongo. Ko e fehalaaki faka-founga ko ‘eni na’e fakaava ai ‘a e matapā kia Lavulavu ke ne ma’u ‘a e momeniti. ‘I he me’a na’e totonu ke hoko ko ha talatalanoa ‘i he tataki ‘a e tafa’aki fakaanga ‘i he loki konifelenisi ‘o e Fale Alea, na’e liliu ‘e Lavulavu ‘a e fakataha ko ha konifelenisi ongoongo ‘o ne tataki. Na’e lōmekina ‘a e taumu’a ‘a e tafa’aki fakaanga, pea ko e lotolotonga mo e pōpoaki ‘a Lavulavu na’e ma’u ai ‘a e tokanga.
Toe Ma’u ‘a Vava’u 16: Ko ha Foki Faka-politikale
Ko e feinga fili “Hamala ‘o Vava’u” ‘oku ‘ikai ko ha malanga pē kia Lavulavu—ka ko ‘ene misiona ke toe ma’u ‘a Vava’u 16, ko ha sea na’e to’o meiate ia hili ha ngaahi tukuaki’i ‘o e fakakona. Na’e lipooti ‘a Lavulavu ‘i hono ‘oange ki he kau fefine mei he Loma Weaving Group ‘i Leimatu’a ha pa’anga T$100 mo ha kulupu lalanga ‘e taha ha pa’anga T$50 ke fakatau ‘aki ha me’a fakafiemālie. Ko ‘ene fakafepaki faka-politikale na’a ne lipooti ‘a e me’a na’e hoko, ‘o ne fakatupu ai ‘a e ta’efe’unga hili ha ngaahi māhina mei he’ene ikuna ‘a e fili mo e fakanofo ko e Minisitā ‘o e Ngaahi Ngāue Lalahi mo e Minisitā ki he Takimamata.
Hili ‘a e ngaahi fealea’aki mo ‘ene kau poupou, na’a nau fale’i ia ke ‘oua ‘e tangi pea ke ne poupou’i hono uaifi, ‘Akosita Lavulavu, ko e kanititeiti ki Vava’u 16. Na’a ne ikuna ‘a e fili fakahū-fo’ou pea na’e fakanofo kimui ki he Kapineti. Lolotonga ‘ene hiki mei he lakanga politikale fakahangatonu, na’e ongo’i ‘e Lavulavu ke fakatupulaki ‘ene akoteu mo e fakahū pa’anga ‘i he tupulekina ‘o Vava’u.
Ko ha Fetu’utaki Mālohi mo Vava’u
Na’a ku kole kia Lavulavu ke ne vahevahe mo au ‘a e ‘uhinga ‘oku makehe ai ‘a Vava’u. ‘I he taimi pē ko ia, na’a ne tali: “Ko e feitu’u ‘eni na’e foaki ai ‘e he tamai ‘o e Tonga fakaonopooni, Tupou I, ‘a Tonga ki he ‘Otua ‘i Pouono ‘i Vava’u ‘i he 1839.”
‘Oku ‘i ai ha me’a makehe fekau’aki mo e kakai ‘o Vava’u. ‘I he taimi ‘e ni’ihi, ‘oku ui kinautolu ko e “Lolo ‘a Halaevalu”—ko ha ‘uhinga ki he ngaahi vai tahi melino ‘o ha tau’anga ‘i Vava’u, ‘a ia na’e fakahingoa ki ha kuini ‘iloa. Ko e kakai ‘o Vava’u ‘oku nau mātu’aki tauhi mateaki ki honau ‘eiki lahi, ko e Tu’i Vava’u (Ulukalala), ‘a ia ‘oku ne tauhi mateaki ki he Tu’i ‘o Tonga (Hau ‘o Tonga), Tupou VI.
Na’e vahevahe ‘e Lavulavu ha talanoa mālie ‘oku ne fakahā ‘a e loto-to’a ‘o Vava’u ‘oku ‘ikai toe ue’ia pea mo ‘enau mateaki ki he tu’i. ‘I he taimi na’e fakatau ai ‘e he pule’anga ‘o Tonga ha vaka fo’ou, Olovaha, ko ‘ene folau fuofua ko e folau ia ki Vava’u. ‘I he tau ‘a e vaka, na’e fonu ‘a e ‘ea ‘i he fiefia. Ko e kakai ‘o Vava’u, ‘i he fu’u lahi ‘enau laukau mo e lāngilangi’ia koe’uhi ko e ‘afio ‘a e Ngaahi Hau ‘i he vaka, na’a nau felele’i ki he vaka ‘i ha founga na’e ‘ikai toe mapule’i.
‘I he sio ki he fakalakalaka ‘a e tu’unga, na’e tafoki ‘a ‘Ene ‘Afio ki he Kōvana ‘o Vava’u, ‘a ia na’a ne kumi ha tataki mei he Matāpule. ‘I hono ‘ilo’i ‘oku fiema’u ‘a e momeniti ko e pule’i fakalelei, na’e ngāue ‘a e Kōvana. ‘I ha le’o mālohi ka ‘oku mapule’i, na’a ne ui ki he kakai, ‘o toe tu’o 4 ‘ene pehē “Kāinga Vava’u”. ‘O ‘ikai ko ha fakahinohino ke nau foki ki matatahi, ka na’a ne fekau ke nau puna ki tahi—ko ha founga ke fakamokomoko’i ‘enau ‘ofa. ‘I he taimi pē ko ia, na’a nau talangofua, ‘o nau puna ‘i he laukau ki tahi ma’a honau Tu’i, ‘o fakafoki ‘a e maau ki he vaka.
Ko e tokolahi ‘i tu’a ‘i Vava’u ‘oku nau faingata’a’ia ke mahino’i ‘a e tu’unga ko ‘eni ‘o e līliu mo e mapule’i, ka ki he kakai ‘o Vava’u, ko e nātula ‘o honau fa’ahinga. Ko ha fakamo’oni ia ‘o honau tukufakaholo makehe, ‘enau ‘apa’apa ki he tu’i, mo e tefito’i mo’oni ‘o e laumālie Vava’u.
Ngaahi Pole ‘i he Fakahū Pa’anga mo e Pule
‘I he’emau a’u ki he mala’e vakapuna, na’a ku fehu’i kia Lavulavu pe ko e hā ‘a e fehu’i te ne ‘eke ‘i he konifelenisi ongoongo kapau na’a ne ma’u ‘a e faingamālie. Na’e tafoki ‘a Lavulavu ‘o ne sio mai kiate au ‘i ha momeniti kimu’a pea ne tali, “Na’a ku fie ‘eke ha fehu’i ki he Minisitā Ako, ka na’e ‘ikai ke ‘i ai ia, ko ia te u tauhi ia ki ha taimi ‘e taha.” ‘I he ‘eku fehu’i pe ‘e lava ke ne fakamatala’i, na’a ne pehē, “Ko e Minisitā Ako lolotonga mo e Minisitā kimu’a kuo na fakatou ta’efakatatau ‘a e ‘uhinga ‘o e ako. Ka ‘oku ou fie ma’u ‘a e faingamālie ke alea’i fakahangatonu ia mo ia.”
‘I he’emau a’u ki he mala’e vakapuna, na’a ku kole kia Lavulavu ke ne vahevahe ‘ene ngaahi fakakaukau fekau’aki mo e konifelenisi ongoongo mo e Palēmia mo e ni’ihi ‘o e kau Minisitā Kapineti. Na’a ne fakahā ‘ene ta’efiemālie ‘i he si’i ‘a e taimi ke alea’i ‘a e ngaahi me’a mahu’inga hangē ko e ngaahi fakahū pa’anga ‘a e sekitoa taautaha mo e ako. Ka neongo ia, na’a ne ‘ai ‘a e Palēmia ke ne fakamamafa’i ‘a e tefito’i me’a ‘o e ngaahi fakahū pa’anga muli, ‘o ne fakahā ‘a e ‘ikai ke sioatu ‘a e pule’anga ‘i hono fakatupu ha ‘ātakai ‘oku ne tohoaki’i ‘a e kau fakahū pa’anga totonu.
Na’e fakaanga’i ‘e Lavulavu ‘a e founga ‘a e pule’anga, ‘o ne fakahā kapau ‘oku fakamātoato ‘a Tonga ki he fakahū pa’anga muli, kuo pau ke ne ‘alu ‘o laka ange ‘i he ngaahi lea faka’ofo’ofa mo fakafo’i ‘a e ngaahi fakafe’atungia ‘a e pule’anga ‘oku nau fakamālohia ‘a e ngaahi founga mo ta’ofi ‘a e kau fakahū pa’anga te nau ala ma’u. Na’a ne fakamamafa’i ‘oku hoko ‘a Tonga ko ha fonua si’isi’i ‘oku ‘i ai ‘ene ngaahi tu’utu’uni faingata’a, ‘a ia ‘oku fa’a fakahoko ‘e he kau ‘ōfisa ‘oku ‘ikai ke nau ma’u ‘a e taukei pe ko e taukei makehe ke tanumaki ha ‘ātakai fakafiepisinisi pe ko ha ‘ātakai ‘oku fakafiefia’i ‘a e kau fakahū pa’anga.
Na’a ma talanoaʻi foki ‘a e fatongia ‘o e Pangikē Pule Fakafonua ‘o Tonga (NRBT) pea mo hono mālohi ‘i hono fale’i ‘o e pule’anga, tautautefito ki he Minisitā Pa’anga. Na’e fakamamafa’i ‘e Lavulavu ‘a e fiema’u ki he tu’utu’uni ngāue taimi totonu mo e vave, koe’uhi ko Tonga ko ha fonua ‘oku si’i hifo he kakai ‘e toko 100,000, ‘a ia ko e ngaahi toloi ‘e ala hoko ai ha ngaahi nunu’a faka’ekonōmika ta’efakatatau.
Ko e ‘Ātakai Faka-politikale: Ko Hono Fokotu’u ‘o e Tu’unga ki Novema
‘I he ola lelei faka-founga ko ‘eni, kuo fakahaa’i ‘e Lavulavu ‘ene malava ke pule’i ‘a e talanoa mo e anga ‘o e vakai ‘a e kakai. Ko e feinga fili “Hamala ‘o Vava’u” ‘oku ‘ikai ko ha malanga pē—ka ko ha fakahaa’i ‘o e mālohi faka-politikale mo e tukupā ke ne langa ‘a e liliu. Ko ‘ene malava ke pule’i ‘a e tokanga, na’a mo e ngaahi feitu’u kuo faka’atā ma’a hono ngaahi fakafepaki, ‘oku ne tu’unga’i ia ko ha fe’auhi faka’ilonga’i ‘i he fili ka hoko mai.
‘I he ofi mai ‘a e Fili Lahi ‘o Tonga 2025, ‘e tokanga ‘a e mata kotoa pē ki he founga ‘e fakahoko ‘e Lavulavu ‘ene laka ki mu’a. ‘E hokohoko atu ‘ene tuki ‘aki ‘a e hamala ‘a e ‘ikai ma’u ngāue lelei ‘a e pule’anga? ‘E sio ‘a e kau fili ‘o Vava’u kiate ia ko e taki ke ne fa’o ‘a ‘enau ngaahi hoha’a mo e ngaahi mafana’ia? Ko e me’a ‘oku mahino: ‘oku vela ‘a e fe’auhi ‘i Vava’u, pea ‘oku ‘osi ‘i ai ‘a e ongo’i ‘o e ‘i ai ‘a Lavulavu.
Hamala ‘o Vava’u (Ko Ha Maau)
‘I he ngaahi matātahi ‘oku tu’u ai ‘a Pouono,
‘A ia na’e hiki ai ‘e Tupou I hono to’ukupu,
Na’e punou ha pule’anga, na’e fai ha fuakava,
Ki he ‘Otua pē taha, ‘a ‘ene tui na’e fakahā.
Ko e Hamala ‘o Vava’u, mālohi mo mo’oni,
‘Oku tā ‘aki ‘a e malohi, kae poto ‘i he ‘ilo.
‘Ikai ‘i ha feitu’u mama’o, pe ko ha nima muli,
Ka kuo langa ‘i he ‘one’one ‘o Vava’u.
Ulukalala, ko ha ‘eiki loto to’a,
Ne ne fua ‘a e ngaahi tukufakaholo ta’e’iloa.
Ko e laumālie ‘o Lolo, melino kae loloto,
Hangē ko e ngaahi vai toputapu, mo’ui fau pea mo taupotu.
Ko e ngaahi fa’o ‘oku ne fakama’u ‘oku fa’u ‘aki ‘a e tokanga,
Tu’unga ‘i he ngāue, ‘i he ‘ofa, ‘i he lotu loloto.
He ko e mālohi ‘o Vava’u ‘oku ‘ikai toko taha pē,
Ka ‘i he ngaahi loto ‘a ia kuo tupu ‘a e aka.
Tuku ke toe tu’u ‘a e hamala tu’o taha,
Ma’á e ngaahi misi ‘o Tonga, mo hono kaha’u,
Fakama’u ‘i he tui, ‘i he loto-to’a kuo ‘ahi’ahi’i,
Mo e loto ‘o Vava’u, ko e tataki ‘o e ‘oseni.
Melino Maka
