‘I he me’a ni ‘a ia kuo ne ma’u e ‘ulu’i ongoongo mo e tokanga fakapolitikale ‘i he ngaahi ta’u lahi, ‘oku totonu ke ‘ilo’i ‘e he kakai ‘a e mo’oni — ‘o ‘ikai ko e ‘ulu’i ongoongo pe. Ko e hopo fakatotolo ki he Hon. ‘Akosita Lavulavu mo ‘Etuate Lavulavu ‘oku lahi hono ui ko e “kākā”, ko ha fo’i lea ‘oku ne fakafofonga’i ‘a e kākā mo e taumu’a faihia. Ka ko e mo’oni, ‘oku ‘ikai ko e tu’utu’uni fakalao ia ‘oku na fehangahangai mo ia, pea ‘oku ‘ikai ko ha fakafofonga totonu ia ‘o e me’a kuo hoko.
‘I he uho ‘o e me’a ni ‘oku ‘i ai ha ako’anga taautaha, ko e ‘Unuaki ‘o Tonga Royal Institute Inc. (UTRI), kuo lesisita mo e Potungaue Ako pea mo e Poate Fakafonua ki he Ngaahi Tu’unga Fakaako mo hono Fakapapau’i ‘o Tonga (TNQAB). Ko e ako’anga ni na’e ma’u ‘a e tokoni fakapa’anga TVET, ‘o hange ko e tokolahi ‘o e ngaahi ako’anga kehe ‘i he fonua — pea ko e ako’anga ni, ‘o ‘ikai ko e ongo Lavulavu fakafo’ituitui, na’a ne pule’i ‘a e ngaahi pa’anga ko ia.
Ka neongo ia, ko e ongo Lavulavu, ‘o ‘ikai ko e ako’anga, ‘oku tukuaki’i. Ko e hā hono ‘uhinga?
Ko e hā ‘a e Ngaahi Tukuaki’i Mo’oni? Fakatatau ki he fakamatala kamata ‘a e Kalauni, ‘oku tukuaki’i ‘a e ongo Lavulavu ‘i he Kupu 164 ‘o e Lao ki he Ngaahi Hia ‘a Tonga, ‘a ia ‘oku fekau’aki tonu mo e “ma’u pa’anga ‘i he founga kākā”.
Ke fakahalaia’i ‘i he Kupu 164, kuo pau ke fakamo’oni’i ‘e he tafa’aki fakamaau: Ko e tukuaki’i (Akosita mo ‘Etuate) Na’a na ngaue’aki ha ngaahi founga kākā Na’a na ‘ilo’i ko e kākā ‘a e founga ko ia Pea na ma’u ai ha pa’anga
Ka ko e palopalema ‘eni: na’e ‘ikai totongi ‘a e pa’anga ki he ongo Lavulavu fakafo’ituitui. Na’e totongi ia ki he ‘Unuaki ‘o Tonga Royal Institute Inc., ko ha sino kuo lesisita fakalao, ‘a ia ‘oku fatongia’aki hono ‘oatu ‘a e ngaahi sevesi fakaako mo fakangaue’i ‘a e kau ngaue. Ko e ngaahi tokoni fakapa’anga na’e poupou ki he ngaahi fakamole, vahenga, mo e ngaahi naunau fakaako — ‘o hange ko ia ‘oku tu’utu’uni ‘e he ngaahi fakahinohino ‘a e Kapineti.
Kapau na’e ‘i ai ha fakakikihi fekau’aki mo e tu’unga ke ma’u ai ‘a e tokoni pe ko e ngaahi founga fakangaue, ko e sino totonu ke fakatotolo’i pe ke tautea ko e Potungaue Ako, ‘o ‘ikai ko e Fakamaau’anga Lahi. Kapau na’e ‘i ai ha totongi lahi, na’e mei lava ‘o fakalelei’i ‘a e me’a ni ‘i he founga sivile pe fakafoki, ‘o ‘ikai ko e hopo fakatotolo fakaihia.
‘Oku ‘ikai ko ha me’a fakalao fakatekinikale noa eni. ‘Oku ne ala ki he uho ‘o e fakamaau totonu: ‘E lava nai ke tukuaki’i ha taha fakafo’ituitui koe’uhi ko e ngaahi ngaue ‘a ha sino fakalao?
Ko ha ‘Apiako, ‘o ‘ikai ko ha Kākā Ko e lahi ‘o e hopo — mo e talanoa ‘a e kakai — kuo tafoki ‘o fekau’aki mo e founga na’e totongi ai ‘a e totongi ako. Na’e pehe ‘e he timi ‘otita na’e fakangofua ‘e he UTRI ke ngaue’aki ‘e he fanau ako ‘a e ngaahi founga totongi ‘ikai-pa’anga, ‘o kau ai ‘a e fetongi koloa (hange ko e ngoue pe ngaahi sevesi), pea ko e ni’ihi ‘o e fanau ako na’e ‘ikai ke nau tu’unga fe’unga fakatatau ki he ngaahi founga ko eni.
Ka tau mahino: Ko e UTRI ko ha ako’anga taautaha. ‘Oku ‘ikai ke ne ha’isia ke tali ‘a e pa’anga noa pe, pea ko e ngaahi founga totongi ‘ikai-anga-maheni ko ha founga angamaheni mo fakapotopoto ‘i he Pasifiki, ‘o tautautefito ki hono fakapapau’i ‘a e hu ki he ako ma’a e ngaahi famili ma’ulalo ‘enau pa’anga hu mai.
Na’e lele ‘a e mitia mo e talanoa ko e ‘ikai ke totongi ‘e he fanau ako pea na’e hiki hala’i kinautolu. Ka neongo ia, na’e falala lahi ‘a e ‘otita ki he ngaahi faka’eke’eke ta’efakamo’oni pea mo e ngaahi fakamatala ua mei he kāinga ‘o e fanau ako, na’e tanaki ‘i he ngaahi ta’u kimui ange — ko e ngaahi fakamo’oni talanoa ‘ata’atā na’e pehe ‘e he Fakamaau’anga Tangi ‘oku ‘ikai ala tali kimu’a pea toki fakangofua mai ia ‘i he me’a fakalao makehe lolotonga ‘a e Voir Dire.
Pea ‘oku kei hala pe ha fakamo’oni na’e ‘asi ‘o fakaha ko e ongo Lavulavu fakafo’ituitui na’a na ma’u ha lelei mei he ngaahi pa’anga. Ko hono mo’oni, na’e fakamahino ‘e he’ena taukave: na’e ‘i ai ‘ena ngaahi pisinisi kehe na’e tokoni ki he’ena pa’anga hu mai, ‘o kau ai ‘a e ngoue, kava, ngaahi keli maka, mo e aleapau.
Ko e ‘Ata Lahi Ange: Ngaahi Totongi Lahi mo e Tu’unga Kehekehe Ko e me’a fakamamahi ange ko e ngaahi totongi lahi mo e ngaahi hala fika na’e hoko ‘i he ngaahi ‘apiako lahi. Ko e ni’ihi na’a nau ma’u ‘a e ngaahi tokoni fakapa’anga lahi ange ‘i he UTRI, ka na’e ‘ikai fakamaau’i ha taha ‘o ‘enau kau pule.
Ko e fehu’i leva: Ko e hā na’e fakataumu’a ai ki he ongo Lavulavu?
Kapau na’e tokanga’i tatau ‘a e ngaahi ‘apiako kotoa, pea ko e ngaahi faikehekehe kotoa na’e fakamaau’i ‘i he Kupu 164, ne mei fonu ‘a e ngaahi fakamaau’anga. Ka ‘oku ‘ikai. Ko e ongo Lavulavu pe ‘oku tu’u toko ua ai.
‘Oku ne fakahaa’i ai ‘oku ‘ikai fekau’aki eni mo e fakamaau totonu — ‘oku fekau’aki ia mo e va’inga ki he tangata, ‘o ‘ikai ko e pulu.
Kuo Pau ke Fakatonutonu ‘e he Mitia ‘a e Lekooti Ke mahino: na’e ‘ikai tukuaki’i ‘a e ongo Lavulavu ki he “kākā” ‘i he ‘uhinga angamaheni pe tuli ongoongo. ‘Oku tukuaki’i kinaua ‘i ha tu’utu’uni fakalao ‘e taha — Kupu 164 ‘o e Lao ki he Ngaahi Hia, ‘a ia ‘oku fiema’u ai ha kākaa’i ‘oku ‘uhinga ki ai ke ma’u ha lelei fakafo’ituitui.
Ka kuo tu’o lahi hono ngaue’aki ‘e he mitia ‘a e fo’i lea “kākā” ‘o ‘ikai ha makatu’unga fakalao, ‘o ne fakahala’i ‘a e kakai pea maumau’i ai ‘a e ngaahi ongoongo. ‘Oku ‘ikai ha lau ‘i he pepa tukuaki’i ‘oku ne tukuaki’i kinaua ‘i he kaiha’a. ‘Oku ‘ikai ha fakamo’oni kuo ne fakamo’oni’i ha koloaia’i fakafo’ituitui. Pea ‘oku ‘ikai ha tu’utu’uni kuo ne ‘ilo ha ‘uhinga kovi ‘i tu’a mei he veiveiua fakapotopoto.
‘Oku mahu’inga ia — tautautefito ‘i he taimi ‘e lava ke fakamamahi tatau ai ‘a e fakamaau’anga ‘o e fakakaukau ‘a e kakai mo e fakamaau’anga ‘o e lao.
Ko e Hā Mo’oni ‘Oku Fakamaau’i? ‘I he faka’osinga, ‘oku ‘ikai fekau’aki noa pe ‘a e me’a ni mo e ngaahi tokoni TVET pe ko e ngaahi lipooti ‘otita. ‘Oku fekau’aki ia mo e founga hono ngaue’aki ‘o e mafai — pea fakafepaki kia hai.
‘Oku fekau’aki ia mo e fehu’i pe ko ha taha ‘i he mo’ui fakapule’anga — tautautefito ki ha taha ‘oku ne pole’i ke lea tau’ataina pe pole’i ‘a e ngaahi ma’u mafai fakapolitikale kuo fokotu’u — ‘e ‘i ai ha’ane ‘amanaki ki ha hopo totonu, ngaue tatau, mo ha vakai’i palanisi.
Koe’uhi kapau ‘e lava ke fakamaau’i ‘a e kau ‘ofisa fakapule’anga makatu’unga ‘i he ngaahi fakakikihi tu’utu’uni, ngaahi me’a ta’efetaui’aki ‘i he ‘otita, pe talanoa ‘ata’atā, ka ‘oku tuku ‘a e ni’ihi kehe ‘o ta’eala’i, ‘oku ‘ikai ke tau toe ma’u leva ha sistemi fakamaau totonu. ‘Oku tau ma’u ha me’angaue fakapolitikale.
Pea ‘oku totonu ke ne fakahoko’i ‘a e hoha’a ‘a e Tonga kotoa — ‘o ‘ikai ko e ongo Lavulavu pe.
Tuku ke kui ‘a e fakamaau totonu, ka ‘ikai ke filifili. Kapau ‘oku fekau’aki mo’oni ‘a e me’a ni mo e lelei fakalukufua, pea tuku leva ke ‘otita’i ‘a e ngaahi ako’anga kotoa, vakai’i ‘a e ngaahi me’a ta’efetaui’aki kotoa, pea ke ngaue’i tatau ‘a e kakai kotoa pe ‘i he lao.
Kae’oua ke a’u ki ai, kuo pau ke tau ‘eke ‘a e fehu’i faingata’a: Ko e fakamaau totonu eni — pe ko e politikale pe?
Na’e fa’u ‘e Melino Maka
