‘Otita Lahi Sefita Tangi vs ongo Lavulavu
‘I ha sosaieti fakatemokalati, ko e ngaahi sino fakapule’anga ‘oku mālohi pe ia ‘o fakatatau ki he falala ‘a e kakai ki he’enau angatonu, ‘ata’atā, mo e faitotonu. Ko e me’a ‘o e lipooti ‘otita ‘o e 2016 ‘i he ‘Unuaki o Tonga Royal Institute (UTRI), na’e fakahoko ‘e he ‘Ofisi ‘o e ‘Otita Lahi (OAG), ‘oku ne fokotu’u ‘a e ngaahi fehu’i tefito fekau’aki mo e falala’anga ‘o e ‘ofisi ko ia, ‘ene muimui ki he founga totonu, pea mo e fe’unga ke ne fakahoko ‘a hono taumu’a ‘i hono pukepuke ‘a e ‘atamai’i ‘i he Pule’anga ‘o Tonga.
Ko ‘Etuate Lavulavu, ko e Talekita ‘o e UTRI, na’a ne tohi ha tohi lāunga fakamafai ki he ‘Otita Lahi Sefita Tangi hili hono tuku atu ‘o e lipooti ‘otita. ‘I he tohi ko ia, na’e fokotu’u ai ‘e Lavulavu ha ngaahi hoha’a fakaikiiki, mahu’inga fekau’aki mo e ta’e’ulungaanga fakafounga, ngaue’aki hala ‘o e lao, ‘ikai ha fetu’utaki totonu, pea mo e ala kau mai ‘a e kaunga fakapolitikale. ‘O a’u mai ki he ‘aho ni, kuo ‘ikai ke tali ‘e he ‘Otita Lahi.
Maumau’i ‘a e Fakalongolongo
‘I he ngaahi ta’u ‘e hongofulu lahi ‘i Tonga, ko e ‘Ofisi ‘o e ‘Otita Lahi kuo ‘ulungaanga’aki hono faka’apa’apa’i ta’e’i ai ha fehu’i. Ko ‘ene ngaahi lipooti na’e tali ia ‘o hange ha kosipeli, tātāitaha ‘a hono pole’i, pea ‘ikai ‘aupito ha fakatotolo. Ko e ngaahi ‘ilo ‘a e ‘Otita Lahi na’e lau ia ko e faka’osi, tatau ai pe pe na’e kakato, angatonu, pe tonu. Ko e tukufakaholo ko eni kuo ne fakatupu ha ‘ulungaanga fakatu’utāmaki ‘o e ta’ala’i mo e ta’e’atamai’i, ‘a ia ko e fakalongolongo fakasino ‘oku ngāue hala’i ia ko e mālohi.
Ko e tohi ‘a Lavulavu na’a ne maumau’i ‘a e tukufakaholo ko ia. ‘I he’ene fetu’utaki loto-to’a mo faka’ilonga’i, na’a ne fakahā ai ko e founga ‘otita na’e ta’emaau mei he kamata’anga. Ko e tukuaki’i fakamamahi taha? Ko e Potungaue Ako mo e Ako Ngaue (MOET) — ko e sino fakapule’anga na’e ‘i ai ‘a e aleapau fakalao mo e UTRI ki hono tufaki ‘o e ngaahi pa’anga TVET — na’e ‘ikai ‘aupito ke ne ‘ilo ki he ‘otita. Na’e ‘ikai ha ngaahi lāunga na’e fakahū ‘e he MOET. Na’e ‘ikai ha kole fakamafai ki ha vakai’i ‘otita na’e fakahū. Pea neongo ia, na’e kamata leva ‘e he ‘Otita Lahi ha fakatotolo kakato, ‘o makatu’unga lahi ‘i ha Tu’utu’uni Kapineti (CD No. 637) ‘a ia na’e ‘ikai ‘aupito ke vahevahe mo e UTRI pea na’e ‘ikai ‘aupito ke ‘uhinga ke hoko ia ko e makatu’unga ‘o hono ‘otita’i ‘o e ‘Initisitute.
‘E anga fefe hano kamata ha ‘otita ta’e’i ai ha fakaha pe kau mai ‘a e sino ‘oku fatongia’aki ‘a e ngaahi pa’anga ‘oku fakatotolo’i? Kapau na’e ‘ikai ko e MOET ‘a e tukuaki’i, ko hai leva? Ko e hā ‘a e hala ‘o e ngaahi tohi? Ko e ngaahi fehu’i eni kuo ‘ikai lava ‘e he ‘Otita Lahi ‘o tali. Pea ko e fakalongolongo ‘oku ‘ikai ko e ta’epolofesinale pē—ko e maumau loloto ki he falala ‘a e kakai.
Ta’emaau Fakafounga
Na’e fakamatala’i ‘e Lavulavu ha ngaahi tonounou tefito: • Na’e ‘ikai ha fanongonongo kimu’a na’e ‘oatu ki he UTRI kimu’a ‘i hono puke ‘o e ngaahi lekooti. • Na’e ‘ikai ke fakamo’oni ha Memo ‘o e Aleapau (MoU) ke ne pule’i ‘a e fakangatangata mo e ‘ulungaanga ‘o e ‘otita. • Na’e to’o ‘a e ngaahi lekooti ta’e’i ai ha ngofua tohi pea pehe na’e ‘ikai fakafoki. • Na’e faka’eke’eke ‘a e fanau ako, pea ko ‘enau ngaahi fakamo’oni pehe na’e ngaue’aki ‘o mavahe mei he ‘uhinga, ta’e’i ai ha fakapapau’i. • Ko e lipooti ‘otita na’e ‘ikai ke ne fakahā ‘a e aleapau fakamafai ‘i he vaha’a ‘o e MOET mo e UTRI, ‘a ia na’e totonu ke hoko ko e fa’unga tataki.
Ko e me’a fakamamahi ange, ko e Lao Fakamaau’i Fakapule’anga ‘o Tonga ‘oku fiema’u ke ‘oatu ‘e he ‘Otita Lahi ha fanongonongo ki ha sino kuo ‘otita’i kapau ‘oku ‘i ai ha fakamatala ‘oku hala pe ta’emahino. ‘Oku fakahā ‘e he UTRI na’e ‘ikai ke hoko eni. Ka ke fetongi’aki, ko ha lipooti fakamala’ia na’e tuku atu ta’e’i ai ha faingamalie ki he ako’anga ke vakai’i pe tali ki he ngaahi ‘ilo.
‘Oku ‘ikai ko ha ta’emaau pe ‘o e ngaahi tu’unga fakapolofesinale. Ko ha maumau tefito eni ‘o e fakamaau fakafounga pea mo ha maumau’i ‘o e ngaahi tefito’i mo’oni ‘o e lao fakanatula.
Lao Ngaue’aki Hala mo e Ngaahi Ta’anga Fakapolitikale
‘Oku ‘i ai ‘a e hoha’a ‘oku tupu ke lahi ange ko e ‘Otita Lahi mahalo na’a ne ngaue’aki ‘a e fa’unga lao hala ke ne fakatonuhia’i ‘a e ‘otita. Kapau na’e fakatefito ‘a e fakatotolo ‘i ha Tu’utu’uni Kapineti ‘a ia na’e ‘ikai ke ne ha’i ‘a e UTRI hangatonu pe na’e ‘ikai ‘aupito ke fetu’utaki fakamafai kiate kinautolu, pea ‘oku fehu’ia leva ‘a e tu’unga fakalao ‘o e ‘otita.
‘Oku ngali pehē ‘e Lavulavu ko ha ‘otita fakalao totonu na’e mei fakahoko makatu’unga ‘i he MoU ‘i he vaha’a ‘o e UTRI mo e MOET, ‘a ia na’a ne fakaikiiki ‘a e ngaahi fatongia, ‘amanaki, mo e pule’i fakapa’anga ‘o e ngaahi tokoni TVET. Hopo atu ‘i he aleapau fakalao ko eni mo hono fa’u ‘o ha makatu’unga kehe ki he ‘otita ‘oku, ‘i he lelei taha, petepete; ‘i he kovi taha, ta’efakalao.
Fakatatau ki he hisitōlia fakapolitikale mo e ‘iloa ‘o Lavulavu, ‘oku ‘ikai faingata’a ke sio ‘a e ‘uhinga ‘oku ne tui ai ko e ‘otita na’e fakatupu fakapolitikale. ‘Oku ne fakahā ko e ‘otita na’e fa’u ‘e ha kakai ‘oku kei mālohi ‘i he politikale ‘i he ‘aho ni, ‘o ‘uhinga ke fakamole’i ia mo e ako’anga ‘oku ne taki’i.
Ko ha tukuaki’i malohi eni, ka ‘oku ‘ikai lava ‘o tāpuni noa. ‘Oku fiema’u ‘e he ‘ata’atā ke fakatotolo ‘a e ngaahi tukuaki’i pehe ‘i he ‘ata’atā, ‘ikai fakasi’isi’i.
Ko e Totongi Ma’olunga ‘o e Fakalongolongo
Pea ko e hā ‘oku te’eki tali ai ‘e he ‘Otita Lahi?
‘Oku pehē ‘e he ni’ihi ‘i loto koe’uhi he ‘oku tui ‘a e ‘ofisi ko ‘ene ngaue ‘oku lea ‘aki pe ‘e ia. ‘Oku pehē ‘e he ni’ihi ko ha founga ia ke faka’ehi’ehi mei hono fakatupu ha fetau’aki lahi ange. Ka ‘oku ‘ikai tali ha ‘uhinga.
Ko e fakalongolongo ‘i he ‘ao ‘o e ngaahi tukuaki’i falala’anga ‘oku ‘ikai ko e faka-polofesinale; ko e ilifia. ‘Oku ne ‘auhia ‘a e falala ‘a e kakai pea ne fokotu’u ha ngaahi fehu’i lahi ange fekau’aki mo e faitotonu ‘o e ‘otita. Pea ‘i he’ene ‘ikai ke tali, kuo fakangofua ‘e he ‘Otita Lahi ke ngingila ‘a e mahino ‘o e filifilimanako mo e ta’epoto ki he tui ‘a e kakai.
Ko e ta’efinemalie ‘a e ‘Otita Lahi ke ne fehangahangai mo fakafepaki’i ‘a e ngaahi fakaanga ‘oku matu’aki palopalema. Ko ha ‘ofisi fakapule’anga eni ‘oku ne ngaue’aki ha mafai lahi, ka ‘oku hā ‘oku ‘ikai ke ne lava ‘o malu’i ‘ene ngaahi ngaue ‘i he taimi ‘oku pole’i ai. Kapau ‘oku falala ‘a e OAG ‘i he’ene ngaahi founga mo e ngaahi fakama’opo’opo, ko e hā ‘oku ‘ikai ke ne fakamatala mo fakamahino? Ko e ta’efiemalie ke kau mai ‘oku ne fakatupu ‘a e mahalo kovi pea ne holoki ‘a e mafai fakae’ulungaanga ‘o e sino.
‘Oku ‘ikai ko e me’a eni ‘oku fekau’aki pē mo e UTRI. ‘Oku fekau’aki eni mo e anga ‘o ‘etau pukepuke ‘atamai’i ‘a e ngaahi sino fakapule’anga ‘i Tonga. ‘Oku fekau’aki ia mo e pe ‘oku tau fu’u atamai fe’unga ke tau fehangahangai mo e ngaahi mo’oni ta’efiemālie pea kole ha lelei ange mei kinautolu ‘i he mafai.
Kuo Pau ke Kau Mai ‘a e Pule’anga
Ko e ngaahi pule’anga hokohoko ‘o Tonga kuo nau ta’efiemalie ke kau mai ‘i he ngaahi fakakikihi pehe, ‘o manavahē ki he ngaahi tukuaki’i ‘o e kau mai fakapolitikale. Ka ‘oku ‘i ai ‘a e faikehekehe ‘i he vaha’a ‘o e kau mai mo e vakai fatongia.
Ko e fatongia ia ‘o e pule’anga ke fakapapau’i ko e kau le’o fakapule’anga hange ko e ‘Otita Lahi ‘oku nau ngaue ‘i loto ‘i he ngaahi fakangatangata fakalao mo fakae’ulungaanga. ‘I he taimi ‘oku ‘i ai ‘a e fakamo’oni ‘o e ta’e’ulungaanga lahi pe hala ‘a e founga, kuo pau ke ‘oua ‘e fakalongolongo ‘a e pule’anga. ‘Oku tatau pe eni ki he fakamaau’anga.
Ko e manavahē ki he kau mai ‘i he ngaahi sino tau’ataina kuo hoko ia ko ha ta’ofi ki he liliu. Ka ko e vakai’i ‘oku ‘ikai ko e kau mai—ko e tauhi. ‘O hange pe ko e ngaue’a e pule’anga kapau ko ha ‘apiako, falemahaki, pe potungaue na’e ‘ikai lava ‘o fakahoko hono ngaahi fatongia, kuo pau ke ne fai ‘a e me’a tatau ‘i he taimi ‘oku tōnounou ai ‘a e ‘ofisi ‘o e ‘Otita Lahi.
Na’a tau vakai ki he tatali’anga sino ko eni lolotonga ‘a e faingata’a ‘o e Ashika, ‘a ia ko e ngaahi kupu ‘o e pule’anga na’e ‘ikai ke nau ngaue kae’oua leva kuo tōmui. ‘Oku ‘ikai lava ‘o toe hoko ia. Ko e ‘ulungaanga ‘o e “tatali pea vakai” kuo pau ke fetongi’aki ha ‘ulungaanga ‘o e ‘atamai’i mo e kau mai ‘i he taimi totonu.
Fakamaau’anga mo e Kau Fale’i Fakalao Kuo Pau ke Nau Laka Atu
Ko e me’a ni ‘oku ne toe ‘eke foki ‘a e fatongia ‘o e fakamaau’anga mo e kau fakafofonga fakalao ‘i loto ‘i he ngaue fakapule’anga. Kapau na’e ngaue kimu’a ‘a e kau loea ‘oku kau atu ‘i he founga ke fehu’i ‘a e fakalao mo e founga ‘o e ‘otita, mahalo na’e mei fakalelei’i vave ange ‘a e me’a—’o fakahaofi ‘a e taimi, pa’anga, mo e fakamā fakapule’anga.
Kuo pau ke faka’ehi’ehi ‘a e fakamaau’anga mei he ‘ahi’ahi ke fakatoloi ‘a e fakamaau’i ‘i he falekakato’i hono malu’i ‘o e fofonga ‘o e sino. Ko e fakamaau’i fakatoloi ko e fakamaau’i ta’ofi—pea kapau ‘oku fakangofua ‘e he ngaahi fakamaau’anga ‘a e ngaahi founga ta’emaau ke nau fakahoko ta’e’i ai ha pole, ‘oku nau kau atu ‘i hono ‘auhia ‘o e falala ‘a e kakai.
Ko ha Ui ki he Loto-to’a Fakasino
Kuo taimi ke tupu hake ‘a Tonga pea fehangahangai mo e tu’unga ko eni ‘aki ‘a e atamai mo e mafai. ‘Oku tau fiema’u:
- Ha fakatotolo tau’ataina ki he founga na’e kamata’i, fakahoko, mo fakakakato ‘aki ‘a e ‘otita.
- Fakamahino mei he ‘Otita Lahi ‘a e makatu’unga fakalao ‘o e lipooti.
- Ko e vakai ‘a e Fale Alea ‘i he Komiti ‘o e Ngaahi ‘Akauni Fakapule’anga.
- Ko e fakapapau fakapule’anga ‘e ‘ikai toe hoko ‘a e ngaahi tōnounou fakafounga pehe.
- Ko e ngaahi fakalelei fakalao ke fiema’u ‘a e ngaahi fealea’aki kimu’a ‘i he ‘otita, MoU kuo fakamo’oni, mo e ngaahi hala lāunga mahino kimu’a pea hoko atu ‘a e ngaahi ‘otita.
‘Oku ‘ikai fekau’aki eni mo e politikale. ‘Oku fekau’aki eni mo hono malu’i ‘o e faitotonu ‘o ‘etau ngaahi sino pea mo hono fakafoki ‘o e tui ‘a e kakai ‘i he pule. ‘Oku fekau’aki ia mo hono fakapapau’i ‘oku ‘ikai ha sino ‘oku ma’olunga hake ‘i he vakai’i—’o ‘ikai ngata ‘i he ‘Otita Lahi.
Fakama’opo’opo: Ko e Mo’oni pe Te Ne Lava ‘o Fakamo’ui
‘I hono ‘ikai tali, ‘aki ‘a e toitoi ‘i he fakalongolongo, pea ‘aki hono fakangofua ‘a e ngaahi founga fakalao ke nau toho ‘i he ‘amanaki ke “fakahaofi ‘o e fofonga,” ‘oku ‘ikai ke tau tokoni’i ‘a e fakamaau totonu. ‘Oku tau uesia ‘a Tonga.
Ko e me’a ‘a Lavulavu-UTRI kuo ne fakahā mai ‘a e ngaahi mo’oni ta’efiemalie fekau’aki mo e anga ‘o e ngaue ‘a ‘etau ngaahi sisitemi — pe ‘ikai ngaue. Ka ko e fakahā ko ia ‘oku ‘ikai ko e palopalema. Ko e fakatu’utāmaki mo’oni ‘oku ‘i he me’a te tau fai hokó. Te tau holomui nai ki he ilifia mo e fakalongolongo, pe te tau fehangahangai mo e momeniti ko eni ‘aki ‘a e loto-to’a?
Ko e tali te ne fokotu’u ‘a e kaha’u ‘o e ‘ata’atā mo e pule ‘i hotau Pule’anga.
Ma’a Tonga, kuo taimi ke laka ki mu’a, ‘o ‘ikai ke kuku. Koe’uhi ko e mo’oni pe te ne lava ‘o fakamo’ui. Pea ko e fakamaau totonu pe te ne lava ‘o langa ha pule’anga malohi ange.
Na’e fa’u ‘e Melino Maka
