Na’e ma’u ‘e he ‘ekonomika ‘o Tonga ha hiki lolotonga e taimi Kilisimasi ‘o e 2024, ‘a ia na’e lahi ai e ngāue ‘a e ngaahi pisinisi pea mo e tafe mai ‘a e tokoni fakapa’anga mei he ngaahi fāmili ‘i tu’apule’anga — ka ‘oku kei ‘i ai pē ‘a e ngaahi faingata’a fakamamani lahi mo fakalotofonua ‘oku ne ‘omai ha fakakaukau kehekehe ki he kaha’u ‘i he’etau hū atu ki he 2025.
Na’e Fakafiefia’i ‘e he Taimi Kilisimasi ‘a e Ngaahi Ngāue Faka’ekonomika Fakalotofonua
Na’e fakafiefia ‘a e sekitoa ngāue ‘i Tisema 2024, ‘a ia na’e tokoni ai ‘a e ngaahi mali, ngaahi fakataha fakafāmili, mo e kau folau ‘eve’eva ke hiki hake ‘a e fakamole ‘i he ngaahi nofo’anga, falekoloa, mo e fefononga’aki. Na’e tupu vave ‘a e ngaahi totongi folau ‘aki ‘a e meimei 30%, pea na’e hiki foki mo e lēsisita ‘o e ngaahi me’alele mo e ngāue’aki ‘o e ‘uhila tupu mei he ngaahi fakataha fakakolo mo e ngaahi ‘api fo’ou kuo ‘osi langa.
Na’e hiki vave ‘a e pa’anga hū mai mei tu’apule’anga – ‘a e pa’anga ‘oku līhau mai ‘e he kakai Tonga ‘i muli – ‘o a’u hake ki he $50 miliona ‘i Tisema, ko e hiki ‘aki ‘a e 16% mei he māhina kimu’a. Na’e tokoni ‘a e ngaahi totongi ko ‘eni ki he ngaahi fāmili ke nau matatali ‘a e tupu ‘o e totongi mo’ui pea mo poupou ki he ngaahi fakamole he taimi mālōlō.
‘Oku Fehangahangai ‘a e Sekitoa Ngāue’anga mo e Ngaahi Faingata’a ‘o e ‘Ea mo e Totongi Mā’olunga
Me’apango, na’e ‘ikai ke a’u atu ‘a e vēkeveke ki he ngaahi koloa hū atu ki tu’apule’anga mei he ngoue’anga ‘o Tonga. Na’e holo ‘a e ngaahi uta ngoue ‘aki ‘a e 10%, ‘o makatu’unga lahi ia ‘i he holo ‘o e hū atu ‘o e ngaahi tēnisi mo e manioke. Na’e uesia ‘a e kau ngoue ‘e he ‘ea kovi mo e totongi mā’olunga ange ‘o e ngoue, pea na’e lahi ange ‘a e ngaahi ngoue na’e nofo ‘i Tonga ke feau ‘a e fiema’u fakalotofonua.
Ka ‘i he tafa’aki ‘e taha, na’e toe lelei ange ‘a e hū atu ‘o e ngaahi koloa mei tahi tupu mei he toe foki mai ‘a e hū atu ‘o e ‘atu, pea na’e hiki hake ‘a e hū atu ‘o e ngaahi koloa mei he ‘akuāliume ‘aki ‘a e laka hake ‘i he 500%, ‘o ne ‘omai ha ki’i hiki si’i ki he sekitoa toutai.
Ngaahi Ngāue Fo’ou
Na’e hiki hake ‘a e ngaahi faingamālie ngāue ‘i Sānuali 2025, ‘aki ‘a e ngaahi lakanga ‘atā ‘e 81 na’e tu’uaki – meimei liunga tolu ‘i he māhina kimu’a. Na’e lahi taha ‘a e ngaahi faingamālie ngāue mei he sekitoa fakapule’anga, tautautefito ki he fakakau mai ‘o e kau polisi fo’ou, pea pehē foki ki he ngaahi hotele, falekai, mo e ngaahi ngāue pisinisi.
Neongo ‘a e kamata’anga mālohi ‘o e ta’u, ‘oku kei si’isi’i ange ‘a e ngaahi lakanga ‘atā ‘i he taimi ko ‘eni ‘o e ta’u ‘i hono fakahoa ki he ta’u kuo ‘osi.
‘Oku Kei Tupu ‘a e Ngaahi Totongi, ka ‘Oku Kei Ma’ulalo ‘i he Ngaahi Tu’unga Ma’olunga ‘o e 2023
Na’e ki’i hiki hake ‘a e tupu ‘o e totongi koloa ‘i Tonga – ‘a e hiki fakalukufua ‘i he ngaahi totongi – ki he 1.2% ‘i Tisema 2024. ‘Oku kei ma’ulalo ange ‘eni ‘i he peseti 6.7% mei he ta’u ‘e taha kuo ‘osi ka ‘oku ne fakahā mai ‘oku toe hiki hake ‘a e ngaahi totongi, tautautefito ki he me’akai mo e lolo.
Na’e hiki lahi ‘a e totongi ‘o e vakapuna tupu mei he fiema’u fefolau’aki he taimi mālōlō, ‘o ne hiki hake ‘a e ngaahi totongi ‘o e koloa hū mai. Ka neongo ia, na’e tokoni ‘a e ma’ama’a ange ‘o e me’akai fakalotofonua mo e ‘uhila ke holoki ‘a e ngaahi mafasia.
‘Oku ‘amanaki ‘a e Pangikē Pule ‘e māmālie ‘a e hiki ‘a e tupu ‘o e totongi koloa ‘i he ngaahi māhina ka hoko mai ka ‘e kei lava pē ‘o pule’i. ‘E ala liliu si’i ‘a e ngaahi fika ‘i he ngaahi lipooti he kaha’u tupu mei hano vakai’i ‘o e founga ‘oku fika’i ‘aki ‘a e tupu ‘o e totongi koloa.
‘Oku Holo ‘a e Pa’anga Tonga – Tukukehe ‘a e Fua ki he Tola ‘Amelika
‘I Sānuali 2025, na’e mole ‘a e mahu’inga ‘o e pa’anga ‘a Tonga ‘i hono fakahoa ki he konga lahi ‘o e ngaahi fonua fefakatau’aki, ‘a ia na’e fakatupu ai ha totongi mā’olunga ange ‘a e koloa hū mai. Ka neongo ia, na’e mālohi ange ‘a e Pa’anga ‘i he ta’u kuo ‘osi, tautautefito ki he ngaahi pa’anga hange ko e Euro mo e ‘Iene Siapani, ‘o tokoni ke tu’uma’u ‘a e totongi ‘o e ni’ihi ‘o e koloa hū mai.
‘Oku Holo ‘a e Pa’anga Talifaki ‘i Tu’apule’anga – Ka ‘Oku Kei Mālohi
Na’e holo ‘a e pa’anga talifaki ‘i tu’apule’anga ‘a Tonga ki he $878 miliona ‘i Sānuali, ‘o makatu’unga lahi ia mei he lahi ange ‘o e pa’anga na’e fakamole ki he koloa hū mai. Ka ‘oku kei fe’unga ‘a e pa’anga talifaki ke ne feau ‘a e māhina ‘e 10 ‘o e hū mai ‘o e koloa, ‘a ia ‘oku ma’olunga ange ia ‘i he si’isi’i taha fakamamani lahi ko e māhina ‘e 7.5.
Lahi Ange ‘a e Ngaahi Nō, Lahi Ange ‘a e Ngaahi Fakahū Pa’anga – ‘Oku Kei Malohi ‘a e Ngaahi Pangikē
Na’e faka’osi ‘e he ngaahi pangikē Tonga ‘a e 2024 ‘i ha tu’unga ma’olunga, ‘a ia na’e a’u ai ‘a e ngaahi nō ki ha lekooti ko e $589.8 miliona – hiki hake ‘aki ‘a e laka hake ‘i he 10% ‘i he ta’u. Na’e lahi ange ‘a e nō ‘a e kakai ki he ngaahi ‘api mo e ngaahi me’alele, pea na’e ma’u ‘e he ngaahi pisinisi ‘a e nō ki he ngaahi ngāue, ngāue fakatupu koloa, mo e takimamata.
Na’e tupu foki mo e ngaahi fakahū pa’anga ‘o meimei a’u ki he $1 piliona, ‘o makatu’unga ia mei he mālohi ange ‘o e ngaahi fakahū pa’anga mei he ngaahi pisinisi, pule’anga, mo e ngaahi pa’anga mālōlō.
‘Oku Ki’i Holo ‘a e Totongi Tupu
Na’e ki’i ma’ama’a ange ‘a e nō ‘i Tisema, ‘a ia na’e holoki ‘e he ngaahi pangikē ‘a e totongi tupu ki he ngaahi nō fale, me’alele, mo e pisinisi. ‘I he taimi tatau, na’e holo foki mo e totongi tupu ‘o e ngaahi fakahū pa’anga. Na’e ki’i holoki ‘a e vāhē ‘i he vaha’a ‘o e totongi ‘oku hilifaki ‘e he ngaahi pangikē ki he ngaahi nō mo e totongi ki he ngaahi fakahū pa’anga (ko e vāhē ‘i he totongi tupu) ki he 6.13%.
Vakai Ki he Kaha’u: ‘Oku Fiema’u ‘e he Tupu ha Teke
Neongo e hiki he taimi Kilisimasi, ka ‘oku kei vaivai ‘a e makatu’unga ‘o e ‘ekonomika – ‘a e ngoue mo e ngāue fakatupu koloa. ‘Oku pehe ‘e he Pangikē Pule ‘oku fiema’u ‘e Tonga ke fakaava ‘a e tupu ‘o e ngaahi koloa fakalotofonua mo poupou’i ‘a e ‘inivesi mei he sekitoa taautaha ke langa ha kaha’u malohi ange.
‘Oku toe fakaonopōni foki ‘e he Pangikē Pule ‘a ‘ene founga pule’i ‘o e ‘ekonomika, ngāue fakataha mo e ngaahi hoa ngāue fakpule’anga ke veteki ‘a e tupu ‘o e totongi koloa mo holoki ‘a e totongi mo’ui.
‘Oku ‘amanaki ‘e kei mālohi ‘a e pa’anga talifaki ‘i tu’apule’anga ‘i he taimi ni, ka ‘oku kei ‘i ai pē ‘a e ngaahi mafasia mei he hiki ‘o e koloa hū mai mo e totongi fakafoki ‘o e ngaahi mo’ua. ‘I he taimi tatau, ‘oku kei tu’u mālohi ‘a e sekitoa fakapa’anga, pea ‘oku fe’unga ‘a e pa’anga mo e koloa ngāue ‘a e ngaahi pangikē ke poupou’i ‘a e ngaahi nō lahi ange ‘i he 2025.
Fakamatala Faka’osi
Na’e ma’u ‘e he ‘ekonomika ‘o Tonga ha hiki fakamonū mei he ngaahi fakamole he Kilisimasi mo e tokoni mei tu’apule’anga, ka ‘oku kei ‘i ai pē ‘a e ngaahi pole loloto ‘i he ngoue, hū atu ki tu’apule’anga, mo e tupu ‘o e totongi koloa. ‘Oku lolotonga siofi ofi ‘e he Pangikē Pule — mo fakaonopōni ‘a ‘ene ngaahi founga ngāue — ke poupou’i ‘a e tu’unga malu, tupu, mo e mo’ui ma’ama’a ma’a e kakai Tonga kotoa.
