Na’e fakataha ‘a e Palemia ko ‘Eke mo e Tokoni Palemia ko Fusimalohi pea mo e kau ‘Ofisa mo e kau ngaue fakamishini ‘a e ADB na’e tataki ‘e Aaron Batten ko e timi Chen Chen mo Neeta Pokhrel mei he ‘aho 31 Ma’asi ki he ‘aho 5 ‘Epeleli 2025.
‘E Melino Maka
Tonga Independent News
Ko e Pule’anga ‘o Tonga ‘oku toe teuteu’i ‘a e patiseti fakafonua ki he ta’u fakapa’anga 2025-2026, pea ‘oku tohi’i ‘i he holisi: ko e lahi hake ‘i he vaheua ‘e fakapa’anga ‘e he kau hoangaue. ‘Oku ‘ikai ko ha faka’ilonga ‘o e matu’uekina e ngaahi faingata’a, ka ko ha faka’ilonga ia ‘o e fakafalala tu’uloa – ko ha tu’unga ‘oku fakautuutu ‘ene kovi ange ‘i he ta’u ‘e hongofulu tupu kuo hili.
Tau mahino’i: na’e ‘ikai kamata ‘eni ‘i he Saikolone ko Kita ‘i he 2018 pe ko e fokoutua fakamamani lahi ko e COVID-19 ‘i he 2020. Ko e falala ‘a Tonga ki he tokoni mei tu’apule’anga ‘oku fua ‘ene kamata mei he 2010, ‘i he taimi na’e kamata ai ‘a e kuonga fo’ou ‘o e pule’anga temokalati. Talu mei ai, ko e me’a na’e totonu ke hoko ko ha taimi ke liliu ki he ‘eke’i fatongia mo e mo’ui fakafalala fakatukufonua, ka kuo hoko ia ko ha tupulekina ta’emapule’i ‘i he ngaahi sektoa fakapule’anga, vaivai ‘i he pa’anga hu mai fakalotofonua, pea mo e fakalahi ‘o e vaha’a ‘o e fakamole ‘a e pule’anga pea mo e tu’unga totonu faka’ekonomika.
‘Oku ‘ikai ko ha palopalema fakapolitikale pe – ‘oku hoha’ake ko ha fakatamaki fakafonua ‘oku tatali ke hoko. Pea ko e loloa ange ‘etau faka’ehi’ehi mei he ngaahi fetalanoa’aki faingata’a, ko e loloto ange ia ‘a e luo ‘oku tau keli ma’atautolu.
Ko e Tupulekina ‘a e Sekitoa Fakapule’anga: Ko ha Fakatamaki Fakalongolongo
Hili ‘a e fetongi ‘a e temokalati ‘i Tonga ‘i he 2010, ko e pule’anga kotoa pe kuo nau fakalahi ‘a e ngaue fakapule’anga, ‘o fa’a ‘ikai ha palani fakalakalaka. Na’e vahevahe ‘a e ngaahi potungaue. Na’e fa’u ‘a e ngaahi ‘ofisi mo e ngaahi potungaue fo’ou. Na’e tupu ‘a e ngaahi fakanofo fakapolitikale. Ka, ko e tokolahi ‘o e ngaahi me’a kuo fakalahi ‘oku si’isi’i pe ‘enau fakahaa’i ‘i he tu’unga ‘o e fakahoko ‘o e ngaahi sevesi pe ko e tupu fakatu’apule’anga.
‘I he ‘aho ni, ‘oku laka hake ‘i he peseti ‘e 60 ‘o ‘etau pa’anga hu mai fakalotofonua ‘oku fakamole ia ‘i he ngaahi vahe, ‘o lahi taha pe ki he kau ngaue fakapule’anga. Ko e sekitoa taautaha – ‘a ia ‘oku totonu ke hoko ko e hui tu’a ‘o ‘etau ‘ekonomika – kuo tuku ‘i he tafa’aki. ‘Oku fekuki ‘a e kau ‘inivesitoa mo e ngaahi tape kulokula, fakangatangata ‘a e ma’u ‘o e ngaahi fakapa’anga, pea mo ha mala’e ta’epotupotu tatau. Ko e ola? Ko ha ki’i kulupu si’i ‘o e ngaahi pisinisi ‘oku nau fuesia ‘a e kavenga ‘o e tukuhau lolotonga ‘oku hokohoko atu pe ‘a e tupulekina ‘a e pule’anga.
Ka ‘i he taimi kuo si’isi’i ai ‘a e pa’anga hu mai, ‘o hange koia ‘oku ala ke hoko, ‘oku sio leva ‘a e pule’anga ki he kau hoangaue – ‘ikai ko e ngaahi poloseki ‘oku fakataumu’a, ka ki he tokoni fakapa’anga tefito. Ko e founga ia kuo tau fakafalala ai ki he tokoni ke fakapa’anga ‘a e ngaahi hala, ngaahi hala fakakavakava, ngaahi ngaue, ngaahi vahe, pea a’u ki he ngaahi naunau ‘ofisi.
Tonga SECURE pea mo e ‘Asi Loi ‘o e Fakalakalaka ‘o e Matafanga
Ko e s’i’i fakamuimui taha ko e fokotu’u ‘o e poloseki Tonga Sustainable Economic Corridors and Urban Resilience Enhancement (Tonga SECURE), na’e talanoá’i ‘i he uike kuo’osi ‘i he vaha’a ‘o e Palemia ko ‘Aisake ‘Eke mo e kau ‘ofisa ma’olunga mei he Asian Development Bank (ADB). ‘I he pepa, ‘oku ‘asi lelei: malu’i mei he tafea, ngaahi hala ‘oku tu’uloa ki he feliuliuaki ‘o e ‘ea, fakalakalaka ‘o e fetu’utaki ‘i he vaha’a ‘o e mala’e vakapuna, uafu, pea mo e ngaahi senita fakakolo. Ka ko e mo’oni ‘oku fiema’u ha vakili loloto ange.
Kapau te tau fakafanongo ki he saienisi ‘o e ‘ea – pea kuo pau ke tau fakahoko – ko e lahi ‘o e ngaahi feitu’u ma’ulalo ‘i Nukua’lofa Lahi, kau ai ‘a Sopu, Ma’ufanga, Patangata, pea mo e ngaahi konga ‘o e matafanga, ‘e ‘i lalo vai ‘i he ta’u ‘e uofulu ka hoko. Ko e tu’unga ma’olunga ange ‘a e tahi pea mo e lōfia ‘o e matafanga ‘oku ‘ikai ke na kei ‘i he tu’unga ‘o e fakafuofua; ‘oku nau ‘osi hoko.
Ka, ‘i he’ene kehe mei he palani ke hiki ‘a e ngaahi komiuniti tu’ulaveangofua ki he feitu’u ma’olunga ange, ‘oku kei hokohoko atu pe ‘a e pule’anga ke lilingi ‘a e pa’anga – pea mo e pa’anga mei he tokoni – ki hono toe langa ‘o e ngaahi hala, fakafeitu’u tafe’anga vai, pea mo e ngaahi koloa lalahi ‘i he ngaahi feitu’u ko ‘eni. ‘Oku ‘ikai ‘uhinga fakapaanga. ‘Oku hange ia ko hono langa ‘o ha fale ‘i he ‘oneone lolotonga ‘a e ma’olunga ‘a e tahi.
Kuo pau ke tau ‘eke: ko e ha mo’oni ‘a e me’a ‘oku tau feinga ke malu’i – ko e kakai, pe ko e politikale?
Ko e Ngaahi Fetalanoa’aki ‘oku Pulia — pea mo e Ngaahi Palani ‘oku Pulia
Ko e me’a ‘oku fiema’u fakavavevave ‘e Tonga ko ha fetalanoa’aki fakafonua fekau’aki mo hono hiki ‘o e kolo. ‘Oku ‘ikai ko ha’ane li’aki ‘a ‘etau kolomu’a – ‘oku fekau’aki ia mo e fakaholomui fakalakalaka pea mo e palani ‘oku fetohilala’aki.
‘Io, ‘e faingata’a ‘a e fetalanoa’aki. ‘E fiema’u ki he pule’anga ke nau fengaue’aki mo e kau ma’u ‘api, kau taki tukufakaholo, pea mo e ngaahi komiuniti ke ‘ilo’i ‘a e ngaahi feitu’u malu ange pea nau kau fakataha ki hono palani ‘o e ngaahi hiki feitu’u. Ka ko hono fai ‘a e ‘ikai ha me’a ‘e fakahoko, pe fakangalingali ‘e fakahaofi kitautolu ‘e he pa’anga tokoni, ko ha loi fakatu’utamaki ia.
‘I ha fakataha mo e ongoongó ‘i he uike kuo’osi, na’e ‘omai ‘e he Tokoni Palemia ha fokotu’u na’e tatau mo e ngaahi fa’ahinga ‘oku fonu ‘i he ngaahi kolo ‘i he ngaahi feitu’u ‘i ‘Esia – ‘e malava ke nofo ‘a e kakai ‘o Tonga ‘i he ‘aho ‘e taha ‘i he ngaahi vaka. ‘E malava ke ‘ongo mama’o, ka ko e feliuliuaki ‘o e ‘ea ‘e malava ke ne fakamalohi’i ‘a e ngaahi founga fo’ou.
Ko e palopalema ‘oku ‘ikai ko e ngaahi fakakaukau loto-to’a. ‘Oku ‘ikai ‘i ai ha’anau ha’u mo ha palani – ‘ikai ha ngaahi ako ki he malava ke fakahoko, ‘ikai ha ngaahi fakafuofua fakapa’anga, ‘ikai ha founga fakalakalaka. Kapau te tau talanoa fekauʻaki mo e ngaahi komiunitī vaka, ‘oku ‘i fe ‘a e ngaahi fale mālōlō tēvolo, ngaahi ‘apiako tāfea, ngaahi palani ki he ngaahi fakatamaki fakatu’upakē? ‘Oku fakataipe ia ‘o ha to’o lahi ange ke palani fakapotopoto – ‘oku tau tali, ‘oku tau toe langa, pea ‘oku tau toe fai.
Kuo taimi ke tuku ‘a hono langa ‘o e ngaahi ‘a malu’i mei he tahi pea kamata langa ‘a e lototatau – ‘i he feitu’u ‘oku totonu ke nofo ai ‘etau kakai, pea mo e founga te tau malava ke malu’i ‘a e to’utupu hoko.
Na’a mo e Kau Tokoni ‘oku Nau Mole ‘a e Faʻakātaki
‘Oku kamata ke lea mahino ange ‘a e kau tokoni. ‘I he Fakataha’anga Fakalakalaka Fakafonua na’e fakahoko ‘i he mahina kuo ‘osi, na’e lea ‘a e ‘Amapasitoa ‘o Siapani ‘o ne folofola ‘a e me’a kuo fanafana ‘e he tokolahi ‘i he ngaahi ta’u: Kuo pau ke fai ‘e Tonga ha ngaahi liliu mo’oni ki he founga ‘oku tānaki ai ‘a e pa’anga hū mai.
Na’e ‘ikai ko e lea pe fekau’aki mo e pa’anga. Ko ha ui ke ‘aa hake fekauʻaki mo e fatongia. ‘Oku ‘ikai lava ‘a Tonga ‘o ‘amanaki ke lau ko ha memipa fakalakalaka ta’ota’o lolotonga ‘oku fakafisi mei hono fakalelei’i ‘a ‘ene sisitemi tukuhau, fakangofua ‘a e kau ma’olunga ke nau faka’ehi’ehi mei hono foaki, pea mo fakafalala ‘i he VAT ke to’o mei he ngaahi famili masivesiva taha.
Ko e mo’oni, ko e sisitemi tukuhau ‘a Tonga ‘oku fāsi’i, motu’a, pea ta’efaitotonu. Ko e koloa – tautautefito ki he kelekele, ngaahi koloa fakapisinisi, mo e pa’anga humai mei tu’apule’anga – ‘oku kei si’i pe ‘ene tukuhau’i. ‘I he taimi tatau, ‘oku kavengaʻia ‘a e ngaahi pisinisi ‘aki ‘a e ngaahi fakamole ‘o e talangofua, pea ‘oku fakalotosi’i ‘a e ngaahi pisinisi fo’ou mei hono hu ki he maketi.
Ko e Hulohula ‘a e Kau Tokoni: Nounou ‘a e Mahino pea ‘Ikai ha ‘Eke’i Fatongia
Ko e taha ‘o e ngaahi mo’oni faingata’a kuo pau ke tau fehangahangai mo ia ko ‘eni: ‘i he taimi kotoa pe ‘oku ‘a’ahi mai ai ‘a e ADB, ‘a e Pangike ‘a Mamani, pe ko e kau tokoni kehe ki Tonga, ‘oku muimui mai ‘a e ngaahi fanongo’i lahi – ka ‘oku ‘asi vaivai ‘a e ngaahi fakaikiiki, pea ‘oku li’aki ‘a e kakai ‘i he fakapo’uli.
Neongo ‘a e ngaahi ‘asi lahi ‘i he tā pea mo e ngaahi fakamatala ‘amanaki lelei, ‘oku tātātaha ke fakamatala’i ‘a e kakano mo’oni ‘o e ngaahi aleapau fakangaue ki he kakai pe ko e mitia. Ko e ngaahi fehu’i tefito fekau’aki mo e lahi, fakamole, tauhi fuoloa, pe kau ‘a e komiuniti ‘oku fa’a fetaulaki ia mo e fakalongolongo pe ta’efeangainga.
Ko e mitia – pea mo e sosaieti fakafonua – kuo pau ke fiema’u lahi ange. ‘Oku totonu ke ‘eke ‘e he kau taukei mitia: • Ko fe ‘a e ngaahi polokalama na’e feilaulau ke fakapapau’i ‘a e patiseti ‘o e ta’u ni? • Ko e ha ‘a e totongi mo’oni ‘o e poloseki fo’ou, pea ko hai ‘oku totongi ia ‘i he taimi fuoloa? • Ko e ha ‘e hoko ‘i he taimi ‘e ‘osi ai ‘a e pa’anga tokoni?
‘Oku kovi ange, ko e lahi ‘o e ngaahi poloseki fakalakalaka lalahi ‘oku a’usia ‘a e ngaahi fakamole fu’u lahi, pea ‘oku ‘i ai ‘a e talā vaivai ‘a Tonga ‘i hono tauhi ‘o e ngaahi poloseki tokoni-fakapa’anga ‘i he taimi kuo kakato ai. ‘Oku maumau ‘a e ngaahi hala. ‘Oku mole ‘a e ngaahi sisitemi tafe’anga vai. ‘Oku tangutu ta’efaka’aonga ‘a e ngaahi fale. Ko e siakale ko ‘eni ‘o e langa-li’aki-toelanga ‘oku fakamole noa pea holoki ‘a e tu’unga matu’uekina ‘a e ngaahi faingata’a ‘oku tau ‘eke’i.
Ko e Me’a ‘oku Fiema’u ke Liliu — ‘I he Taimí ni
‘Oku ‘ikai ko ha me’alilo ‘a e hala ki mu’a. Kuo tau ‘ilo’i ‘a e ngaahi founga fakalelei ‘i he ngaahi ta’u. Ko e me’a ‘oku pulia ko e loto-to’a fakapolitikale ke fakahoko kinautolu. Ko e ngaahi me’a mahu’inga fakatu’upakē ‘e fā:
- Fakatonutonu ‘a e Lahi ‘o e Sekitoa Fakapule’anga Ta’ofi ‘a e ngaahi fakangaue’i fo’ou, fakahoko ha sivi ‘o e fakahoko ngaue, pea fa’u fo’ou ‘a e ngaahi potungaue ‘o makatu’unga ‘i he tu’unga ‘o e ngaue, ‘ikai ko e politikale. Toe ako’i ‘a e kau ngaue lahi ange ke poupou’i ‘a e ngaahi sekitoa fiema’u lahi hange ko e ma’u’anga ivi fakafo’ou, takimamata, ngoueʻanga, pea mo e ngaahi koloa lalahi.
- Fakalelei’i ‘a e Sisitemi Tukuhau Fakafe’unga ‘a e tukuhau fakaalaala ‘i he kelekele mahu’inga māʻolunga pea mo e ngaahi tupu fakapisinisi, tapuni ‘a e ngaahi ava ‘i he tukuhau, pea fakatupu ‘a e ngaahi poupou ki he talangofua. Ngaohi ‘a e tukuhau ke totonu — ‘ikai ko e ‘ikai ke ngaue lelei pe.
- Poupou’i ‘a e ‘Ekonomika Mo’oni To’o ‘a e ngaahi fakangatangata ki he ‘inivesimeni taautaha, tautautefito ki he ngaahi SME mo e kau pisinisi fakalotofonua. Paaki ‘a e ngaahi fengaue’aki fakapule’anga-taautaha (PPP) ‘oku nau vahevahe ‘a e faingata’a’ia mo e pale. Ngaohi ke faingofua ange ma’a e kau Tonga ‘i tu’apule’anga ke ‘inivesimeni ‘i ‘api.
- Palani ki ha Kaha’u Fakakolo Fo’ou Fakatupu ha palani hiki-tu’u’anga fakafonua mahino. Ngaue’aki ‘a e fakamatala ‘o e feliuliuaki ‘o e ‘ea ke mape’i ‘a e ngaahi feitu’u malu. ‘Oatu ‘a e ngaahi poupou ki he nofo fo’ou, ‘inivesimeni koloa lalahi, pea mo e kau ‘a e komiuniti ‘i he palani taimi-loloa.
Ko e Taimi Fehokotaki’anga Mahu’inga ‘a Tonga
‘Oku ‘ikai ta’e’i ai ‘a e ‘amanaki ‘a Tonga. Ka kuo pau ke langa ‘a e ‘amanaki ‘i he fakamo’oni. Ko e patiseti taimi ‘oku ha’u, ko e poloseki Tonga SECURE, pea mo e ngaahi pole fakamamani lahi ‘i he ‘ao – mei he tu’unga ma’olunga ange ‘o e tahi ki ha fetongi ‘o e tu’unga fakasiokalafi – ‘oku nau tuhu kotoa ki he fakakaukau ‘e taha:
‘Oku ‘ikai ke tau lava ‘o kei fai ‘a e me’a kuo tau fa’a fai.
Ko e Palemia mo ‘ene Kapineti ‘oku ‘i ai ‘a e faingamalie ke nau tataki ‘o ‘ikai ko ha toe takai ‘o e ngaahi poloseki tokoni-fakapa’anga, ka ko ha toe fokotu’utu’u mo’oni faka’ekonomika – ‘e taha te ne fakaivia ‘etau kakai, poupou’i ‘etau ngaahi pisinisi, pea toe ma’u ‘etau pule’anga mei he fakafalala.
‘Oku fiema’u ki ai ‘a e ngaahi fetalanoa’aki faingata’a, ngaahi fili faingata’a ange – pea mo ha fakafisi ke kei kaka’i kitautolu ‘o laka ange.
