Ko e Māketi ‘Amelika ‘oku Kamata ‘i he Kulokula, Holo ‘a e Dow Jones
Fai ‘e Melino Maka | Fakakaukau Tonga Independent News
‘I ha fepōtalanoa’aki vavevave mo feliliuaki — hangē ha afā ‘o e ngaahi taukei, ngaahi talanoa kehekehe, mo e loto mamahi ki he ngaahi faingamālie kuo mole — na’e hā mai ‘a e manavasiʻi ‘oku tupu ko e pōlitikale mo e ‘ekonomika ‘o ‘Amelika ‘oku fononga hifo ‘i ha hala fakatu’utāmaki mo ta’efa’alaua. ‘I he tu’a ‘o e katakata mo e loto mafasia, ‘oku ‘i ai ha mo’oni, mamafa: ‘oku ‘alu ‘a e ‘ekonomika lahi taha ‘i he māmani ki ha feitu’u ‘oku te’eki ke ‘iloa. Ki he Pasifiki — tautautefito ki he ngaahi fonua iiki hangē ko Tonga — ko e ngaahi nunu’a ‘o e faiva faingata’a’ia ‘a ‘Amelika ‘oku mātu’aki loloto, vave ‘ene hoko mai, pea ala fakatu’utāmaki.
Ko ‘Amelika ‘i he Hala Feleti’eni Fakapa’anga mo Fakaeloto
‘Oku hā mei he fepōtalanoa’aki ha taimi ‘oku fai ‘e he ongo fa’ahi faka-politikale ‘o ‘Amelika ha lea mo’oni. Kuo fai ‘e he Lepupilika ha ngaahi tu’utu’uni ta’efakapotopoto, pea kuo ‘ikai lava ‘a e Temokalati ‘o fakahoko ‘enau ngaahi tala’ofa — pea kuo fakatupu ‘e he me’a ni ha mole ‘a e falala ‘a e kakai ‘Amelika. Talu mei he fanongonongo ‘e Talami ‘a e ngaahi tanaki totongi fo’ou, kuo mole mei he māketi sea ‘o ‘Amelika ‘a e $11 tiliona ‘i hono mahu’inga. Fakatahataha’i mo e ngaahi ngāue fefakatau’aki puputu’u mo e ‘ikai falala mai ‘a e ngaahi fonua kehe, ‘oku ‘ikai ke toe lau ‘a ‘Amelika ko ha taki malu mo falala’anga fakaemāmani.
‘Oku ‘i ai ha manavahe’ia ‘oku ‘asi mahino ko ‘Amelika ko hono fili lahi taha pē ‘a ia — na’e tu’unga ki mu’a ko e fakahinohino faka’ulungāanga mo faka’ekonomika ‘o māmani, ka ko ‘eni ‘oku fakatatau ia ki ha kulī ‘okú ne lua pea toki fiefia ‘i he kai ia. Ko e lea faka’aluma’i ni ‘oku taau: kuo fakalavea’i pē ‘e ‘Amelika ‘a ia, pea ‘oku hangē ‘okú ne faka’ai’ai ‘a e moveuveu ko iá.
Ki he ngaahi fonua ‘o e Pasifiki — ‘a ia ‘oku nau fakafalala ki he takimu’a ‘o ‘Amelika, fefakatau’aki, ngaahi pa’anga ‘oku ‘ave mai mei muli, tokoni, mo e tuʻunga malu fakaemāmani — ko e liliu ko ‘eni ‘oku lahi ange ‘i ha fa’ahinga faiva pē. Ko ha mofuike ‘oku ne lulu’i ‘a e ngaahi makatu’unga ‘o e palani faka’ekonomika mo e vaha’a fengāue’aki fakadiplomētika.
Ko e ‘Uhinga ‘o e Me’a ni ki Tonga mo e Feitu’u Pasifiki
1. Ko ha Māketi Fakamamani Lahi ‘oku Lahi Ange ‘a e Fakatu’utāmaki ki he ‘Inivesimeni
Ko e ‘ekonomika ‘o ‘Amelika ko ha fakatokanga ia ki he ngaahi maketi pa’anga fakaemāmani. ‘I he ‘ene mole atu ‘a e tui ki he pule’i ‘o ‘Amelika mo e fatongia fakapa’anga, ‘oku mafola ‘a e ta’epau. Ki he ngaahi fonua hangē ko Tonga, ‘a ia ‘oku nau ‘osi fepaki mo e nounou ‘o e pa’anga muli pea mo e fakafalala ki he ngaahi kautaha fakapa’anga fakamamani lahi, ‘e lava ke kovi ‘aupito ‘a e ngaahi nunu’a: faingata’a ange ke ma’u ha nō, holo ‘a e loto falala ‘a e kau foaki tokoni, ma’olunga ange ‘a e totongi ‘o e ngaahi koloa hū mai, pea holo ‘a e ngaahi pa’anga ‘oku ‘ave mai mei muli.
2. Vaivai Ange ‘a e Mafai ‘o ‘Amelika ‘i he Pasifiki
Kuo ‘osi mamata ‘a e Pasifiki ‘i he lahi ange ‘a e fe’au’auhi ‘a e ngaahi pule’anga lalahi — Siaina, ‘Amelika, pea ko ‘eni ‘a ‘Initia. Ko Tonga, hangē ko e ni’ihi, ‘oku ‘a’eva ‘i ha laine fakadiplomētika ‘oku fāsi’i. Ko ha ‘Amelika ‘oku vaivai ‘okú ne ‘oange ha feitu’u lahi ange ma’a Siaina ke fakahā ‘a ‘ene mafai. Kapau ‘oku ‘ikai ke toe lau ‘a ‘Amelika ko ha fonua falala’anga pe taau, ‘e lava pē ke falala ange ‘a e ngaahi fonua Pasifiki ki Pēsing, ‘o ‘ikai ko e mateaki ka ko e fiema’u pē.
3. Maumau ‘a e ngaahi Sēini ‘o e Ma’u’anga Koloa Fakaemāmani
‘Oku ha ‘i he fepōtalanoa’aki ‘a e mole ‘a e puke malohi ‘e ‘Amelika ‘a e ngaahi fengāue’aki fakafefakatau’aki. Ko e hiki ‘a Siapani mo Kōlea Tonga ki ha ngaahi aleapau ‘oku fakatefito ‘ia Siaina, lolotonga ‘oku kei misi pē ‘a e ngāue’anga ‘o ‘Amelika ‘e lava ‘o fakafo’ou ia ‘o fakafou ‘i he ‘AI mo e ngaahi lōpoti, ‘oku ‘uhinga ia ki he ngaahi ‘ekonomika ‘o e Pasifiki, ‘a ia ‘oku fakafalala ki he folau’eve’eva, ngoue, mo e ngaahi ngāue mei tu’apule’anga, ‘e lava pē ke mole ‘a e hu’anga ki he māketi pe vakai ‘a e ngaahi liliu ‘i he fiema’u pea mo e totongi.
4. Ko ha Talanoa Fakatokanga ki he Taki
Ko e taha ‘o e ngaahi fakakaukau mahino taha ko e, ko e pōlisi ‘oku ‘ikai ha visone, mo e lea ‘ikai ha fakahoko, ‘okú ne fakatupu ha ‘au’auha. Ki he kau taki ‘o Tonga, ‘oku ‘i ai ha lēsoni mātu’aki mahu’inga: ko e fai totonu, falala, mo e ngaahi ola mo’oni ‘oku mahu’inga ange ‘i he fai fakatātā fakapolitikale. ‘Oku ‘ikai lava ‘a e Pasifiki ‘o to’o ha “tu’unga faka’ekonomika ‘o e ‘alu’anga ‘o e kulī” — ko ha ngaahi tu’utu’uni ta’efakapotopoto ‘oku ‘ikai tokanga ki he tu’uloa ‘i he taimi lōloa pea mo e ngaahi mo’oni fakalotofonua.
Taimi ki he Toe Fakafehokotaki Fakafeitu’u mo e Pule’i Lelei Fakafōtunga
Kuo pau ke mateuteu ‘a Tonga mo hono kau’āpi ‘i he Pasifiki ki ha taimi ‘oku ‘ikai pau ‘a ia ko e fakafalala ki ‘Amelika ‘oku ‘ikai ko ha palani tu’uloa ‘i he taimi lōloa. ‘Oku ‘uhinga ‘eni ki he:
- Fakakehekehe’i ‘a e ngaahi fengāue’aki faka’ekonomika mei he kau foaki tokoni angamaheni.
- Langa ha fa’unga fakapa’anga fakafeitu’u, hangē ko e ngaahi pangikē pe ngaahi pa’anga ‘inivesimeni ‘oku fakatau’i ‘e he Pasifiki, ke fakasi’isi’i ‘a e faingata’a’ia mei tu’a.
- ‘Inivesi ‘i he ‘ilo fakapa’anga mo e kau atu faka-‘ilekitulōnika ke fakamalohia ‘a e tu’u fakalotofonua.
- Fakalakalaka ‘a e ngaahi pa’anga ‘oku pule’i ‘e he fonua pe fakamalu’i ke pule’i ‘a e ngaahi faingata’a ‘i he kaha’u.
‘Oku ‘Ikai ke Ta’e’i ai ha ‘Amanaki ki he Kaha’u, Ka ‘oku Fiema’u ‘a e Mahino
Ko e taha ‘o e ngaahi konga ‘oku mālohia taha ‘i he alea ko e holi ki ha taki ‘oku lototo’a, visone’ia, mo faitotonu. ‘Ikai ko ha CEO ‘iloa pe taki fakatokolahi — ka ko ha taha ‘oku loloto, a’usia, pea ‘i ai ‘a e loto ke fakafoki ‘a e falala.
Kuo pau ke fai ‘e Tonga mo e Pasifiki ‘a e me’a tatau. ‘Oku tau fiema’u ha kau taki ‘e lava ‘o fakahā ha visone ‘oku mo’oni ki ho’otau ngaahi ‘ulungāanga mahu’inga, ‘e toe ‘inivesi ‘i he ako, ngaahi ngāue lalahi, mo e kakai — ‘o ‘ikai ko e ngaahi talanoa lahi pē, ka ko e ngaahi me’a ‘e lava ‘o fakahoko.
‘I ha māmani ‘a ia ko e misi ‘Amelika ‘oku ‘ikai toe lava ‘o totongi neongo ‘i ‘Amelika, tuku ke hoko ‘a e misi ‘o e Pasifiki ko e taha ‘o e pule’i, tu’uloa, mo e uouongataha.
Tau ‘oua ‘e tatali ki he hala ‘a ha taha kehe ke fakamatala’i ‘etau kaha’u.
