Konifelenisi ‘a e kau Minisitā Ako ‘o e Pasifiki (CPEM) ‘i Port Moresby ‘i he ‘aho 30 Mā’asi 2025
‘I he Konifelenisi fakamuimui taha ‘a e kau Minisitā Ako ‘o e Pasifiki (CPEM) ‘i Port Moresby ‘i he ‘aho 30 Mā’asi 2025, ko e kamata’anga ‘o e Lipooti ki he Tu’unga ‘o e Ako ‘i he Pasifiki 2024 (SOPER24) na’e fakahaa’i ai ha sitepu mahu’inga ‘i hono muimui’i ‘a e fakalakalaka ‘a e feitu’u ki he ako lelei ma’á e kotoa. Na’e fa’u ‘e he Polokalama Sivi mo e Matu’uaki ‘o e Ako ‘a e Komiuniti Pasifiki (EQAP) ‘i he fengaue’aki mo e Kautaha Sitetisitika ‘a e UNESCO (UIS), ‘oku ‘omai ‘e he SOPER24 ha ‘ata kakato ‘o e founga ‘oku fakalakalaka ai ‘a e ako ‘i he Pasifiki kotoa.
Ka neongo ‘oku fakahīkihiki’i ‘e he lipooti ‘a e fakalakalaka—hangē ko e ngaahi founga tanaki ‘o e fakamatala mālohi ange mo e ngāue fakataha lelei ange—’oku toe fakahā mahino foki: ‘oku kei lahi ‘a e ngāue ke fai kapau ‘e a’usia ‘e he ngaahi fonua motu ‘o e Pasifiki ‘a e Taumu’a Fakalakalaka Tu’uloa hono 4 (SDG 4), ‘a ia ‘oku kole ke fakakau, tatau mo lelei ‘a e ako ma’á e kotoa.
‘Oku fakatotolo’i ‘e he fakamatala ni ‘a e ngaahi feitu’u mahu’inga ‘oku fiema’u fakavavevave ai ‘a e fakalakalaka pea ‘oatu mo e ngaahi sitepu ngāue ke langa ha founga ako ‘oku toe matu’uaki ange, fe’unga mo lelei ma’a e Pasifiki.
1. Langa ha ngaahi Founga Tanaki ‘o e Fakamatala ‘oku mālohi mo fakapotopoto ange
‘Oku poupou mālohi ‘a e SOPER24 ko e fakamatala lelei ko e fakava’e ia ‘o e tu’utu’uni fakapolitikale lelei ‘o e ako. Kuo pau ke ‘ilo’i ‘e he ngaahi fonua ‘a e feitu’u ‘oku faingata’a’ia ai ‘a e fānau ako, ‘a e feitu’u ‘oku fiema’u tokoni ai ‘a e kau faiako, pea mo e feitu’u ‘oku si’isi’i ai ‘a e ngaahi koloa. Meʻapango, ko e ngaahi fonua motu lahi ‘o e Pasifiki ‘oku nau kei fehangahangai mo e ngaahi vāvā fakafakamatala lahi ‘i hono tanaki mo ‘analaiso ‘o e fakamatala fakaako.
Tu’unga ‘i he fengaue’aki ‘a e EQAP mo e UIS, kuo fakahoko ha fakalakalaka ‘e ni’ihi. Ko e ngaahi fonua lahi ange ‘oku nau lava he taimí ni ‘o fakakakato ‘a e ngaahi līpooti fakamatala mahu’inga hangē ko e fehu’i ‘a e UIS. Ka ke lava ‘o fakalahi, ‘oku fiema’u ke fakahū ‘e he ngaahi pule’anga ‘i he:
- Ngaahi founga tanaki fakamatala faka’ilekitulōnika ‘oku muimui’i ‘a e ako ‘a e fānau ako, ‘enau ma’u ako, mo e fakahoko fatongia ‘a e kau faiako.
- Ako’i e kau ‘ōfisa Minisitā mo e kau taki ‘apiako ke mahino mo ngāue’aki ‘a e fakamatala.
- Ha ‘ulungaanga ‘o e palani ‘oku fakatefito ‘i he fakamo’oni ‘i he ngaahi tu’unga kotoa ‘o e founga ako.
‘I he ‘ikai ha fakamatala totonu mo fakataimí, ‘e malava ke mole ‘a e taumu’a ‘o e ngaahi founga fakafonua.
2. Fakamu’omu’a ‘a e Kau Faiako: Ako, Tauhi, mo e Faka’apa’apa
‘E ‘ikai malava ha founga ako ke lelei ange ‘i he tu’unga lelei ‘o ‘ene kau faiako. Ka ‘i he ngaahi fonua lahi ‘o e Pasifiki, ‘oku fehangahangai ‘a e kau faiako mo e ngaahi pole lalahi—fakangatangata ‘a e ma’u’anga fakalakalaka fakapalofesinale, vahenga si’isi’i, ngaahi founga ako fakataimi tu’a, mo e poupou si’isi’i ‘i he loki ako.
Ke fakalakalaka ‘a e ngaahi ola, kuo pau ke tau:
- Fakahū pa’anga ki he ako tu’umaalie ‘a e kau faiako, tautautefito ‘i he ‘ilo faka’ilekitulōnika, founga fakafaiako ‘oku fakatefito ‘i he tokotaha ako, mo e ako fakakau.
- Fa’u ha ngaahi hala ngāue ke faka’ai’ai ‘a e kau faiako mo tauhi kinautolu ‘i he polofesinale.
- ‘Oatu ha ngaahi ma’u’anga tokoni ‘i he loki ako mo fakasi’isi’i ‘a e faiako-tokotaha ako.
- Ko e me’a mahu’inga taha, ke faka’apa’apa’i ‘a e kau faiako ko e kau polofesinale mahu’inga, ‘o ‘ikai ko e kau ngāue fakapule’anga pē.
‘I he tu’umālie ‘a e kau faiako, ‘e tu’umālie ai mo e fānau ako.
3. Tāpuni ‘a e vāvā Faka’ilekitulōnika
Ko e taha ‘o e ngaahi ta’etatau ako ‘oku faingofua taha ke vakai ki ai ‘i he Pasifiki ko e ma’u ‘o e tekinolosia. Neongo ‘oku fakatokanga’i ‘e he SOPER24 ‘a e ngaahi feinga ‘oku tupu ke fakalakalaka ‘a e ngaahi founga tanaki fakamatala, ‘oku kei fakangatangata pē ‘a e ma’u ‘o e tekinolosia ‘i he loki ako, tautautefito ‘i he ngaahi ‘apiako ‘i he tukui kolo mo e ngaahi motu mama’o.
Ke ‘omi ‘a e ako ‘o e Pasifiki ki he kuonga faka’ilekitulōnika, ‘oku tau fiema’u:
- Ma’u ‘initaneti ‘i he ‘apiako kotoa pē
- Ngaahi me’angāue hangē ko e ngaahi tēpile pe ngaahi komipiuta to’oto’o ma’á e fānau ako mo e kau faiako
- Tokoni fakatekinikale ke tauhi ‘a e ngaahi fakava’e
- Ngaahi kanotohi ako faka’ilekitulōnika ‘oku fe’unga fakalotofonua ‘i he ngaahi lea ‘o e Pasifiki
‘Oku ‘ikai ko ha founga huhu ongo’i pē ‘a e tekinolosia—ka ‘i hono ngāue’aki fakapotopoto, ‘e malava ke fakafehokotaki ‘a e ngaahi vāvā ako, fakafehokotaki ‘a e ngaahi kolo mavahe, mo teuteu’i ‘a e fānau ako ki ha ngaahi ngāue ‘i he kaha’u.
4. Langa ha ngaahi ‘Apiako ‘oku Matu’uaki, Malu, mo Fakakau
Ko e Pasifiki ko e taha ia ‘o e ngaahi feitu’u ‘oku fakatu’utāmaki taha ‘i he māmani. Ko e ngaahi ‘apiako lahi ‘oku nau kei tu’u laveangofua ki he ngaahi saikolone, tāfea, mo e mofuike. ‘I he taimi tatau pē, ko e ni’ihi ‘o e fānau—tautautefito kiate kinautolu ‘oku faingata’a’ia fakaesino—’oku nau fāinga ke ma’u ha ako tupu mei he ngaahi fakava’e kovi.
Kuo pau ke ngāue fakataha ‘a e ngaahi pule’anga mo e ngaahi hoa ngāue fakalakalaka ke:
- Langa ha ngaahi fale ‘apiako ‘oku matu’uaki ‘a e feliuliuaki ‘o e ‘ea
- Fakapapau’i ‘a e ma’u ngofua ma’á e fānau ‘oku faingata’a’ia
- Fakalakalaka ‘a e ngaahi me’a ngāue WASH (vai, fakama’a, mo e mo’ui lelei)
- Fa’u ha ngaahi ‘ātakai ako ‘oku malu ‘a ia ‘oku ongo’i ai ‘e he fānau ako ‘oku poupou’i mo malu’i kinautolu
‘Oku taau mo e ki’i tamasi’i kotoa pē ke ako ‘i ha ‘apiako ‘oku malu, fakakau, pea langa ke tu’uloa.
5. Fakafo’ou ‘a e Silapa ke Fakahaa’i ‘a e Anga fakafonua Fakalotofonua mo e Pōto’i Ngāue Fakamāmani lahi
Ke ‘uhingamālie ‘a e ako ‘i he Pasifiki, kuo pau ke fakahaa’i ai ‘a e ngaahi mahu’inga, ngaahi lea, mo e ngaahi faka’amu ‘o e feitu’u. ‘I he taimi tatau, ‘oku fiema’u ‘e he to’utupu ke teuteu’i ki he ‘ekonomika fakamāmani lahi, feliuliuaki ‘o e ‘ea, mo ha māmani ‘oku fakalakalaka vave.
‘Oku totonu ke fakataumu’a ‘a e liliu silapa ke:
- Fakakau ‘a e anga fakafonua, hisitōlia, mo e ngaahi lea ‘o e Pasifiki ki he ngaahi lesoni tefito
- Fakakau ‘a e ngaahi pōto’i mo’ui, ngaahi pōto’i ngāue faka’ilekitulōnika, mo e ako fakatahataha
- Faka’ai’ai ‘a e fakakaukau ‘oku fakaanga, fakatupu, mo e fakalelei’i palopalema
- Fakafehokotaki ‘a e fānau ako ki he ngaahi founga ngāue’aki ‘i he mo’ui moʻoni, hangē ko e ngoue, toutai, mo e pisinisi
Kuo pau ke fakava’e ‘a e ako ‘i he ‘ulungaanga pea mo fakaava ki he faingamālie.
6. Fakalahi ‘a e Pa’anga Tu’uloa mo Fakamālohi ‘a e Fengaue’aki Fakafeitu’u
‘Oku ‘ikai ma’ama’a ‘a e ako, pea ko e ngaahi fonua lahi ‘o e Pasifiki ‘oku nau ngāue ‘i he ngaahi patisetí kuo fakangatangata fakafonua. ‘Oku fakamanatu mai ‘e he SOPER24 ‘oku fiema’u ‘e he fakalakalaka tu’uloa ha fakahū pa’anga taimi lōloa—’o ‘ikai ngata pē ‘i he ngaahi fale, ka ‘i he ngaahi founga, kakai, mo e fo’u fo’ou.
Ko e me’a ‘oku fiema’u:
- Koloa fakalotofonua lahi ange ‘oku fakatapui ki he ako
- Ngāue’aki fakapotopoto ‘o e pa’anga foaki, ‘oku fakafehokotaki mo e ngaahi me’a mahu’inga fakafonua
- Ngaahi fengaue’aki mālohi ange ‘i he vaha’a ‘o e ngaahi pisinisi mo e pule’anga ke ‘omi ‘a e pōto’i ngāue mo e koloa
- Hokohoko atu ‘a e poupou ki he ngaahi founga fakavahe hangē ko e PacREF ke fakafehokotaki ‘a e ngaahi taumu’a mo muimui’i ‘a e fakalakalaka
Kuo hoko ‘a e DFAT ‘a ‘Aositelēlia ko ha hoa ngāue mahu’inga ‘i hono poupou’i ‘o e ngaahi fakamatala kehekehe ‘a e SOPER mo e ngaahi sivi hangē ko e PILNA. ‘E hokohoko atu ‘a e mahu’inga ‘o e fengaue’aki mo e ngaahi hoa ngāue fakalakalaka ke a’usia ‘a e ngaahi taumu’a fakaako fakafeitu’u.
7. Fakamālohi’i ‘a e Ngaahi Kolo mo e Ngaahi Mātu’a
Fakaʻosi, ‘oku ‘ikai ko e fatongia pē ‘o e ngaahi pule’anga pe ngaahi ‘apiako ‘a e ako—ko ha fatongia ‘oku vahevahe. Ko e ngaahi fāmili, ngaahi siasi, ngaahi komiti fakakolo, mo e kau taki ‘o e ngaahi kolo kotoa pē ‘oku ‘i ai ha’anau fatongia ‘i hono poupou’i ‘o e ako ‘a e fānau.
‘Oku totonu ke fakahoko ‘e he ngaahi pule’anga:
- Faka’ai’ai ‘a e kau ‘a e mātu’a ‘i he palani ‘apiako mo e tokoni ‘a e fānau ako
- Faka’ai’ai ‘a e ako ki’i tamasi’i iiki fakatefito ‘i he kolo
- ‘Oatu ha ngaahi faingamālie ako ma’á e kakai lalahi ke lava ‘e he ngaahi mātu’a ‘o hokohoko atu ‘enau ako mo tā ha sīpinga ‘o e ako ‘i he kotoa ‘o e mo’ui
‘I he taimi ‘oku kau ai ‘a e ngaahi kolo, ‘oku toe fakakau, ‘uhingamālie, mo tu’uloa ange ‘a e ako.
Faka’osi: Ko e Taimi ke Ngāue Ko Eni
Ko e kamata ‘o e SOPER2024 ko ha ui fafangu mo ha ma’u’anga ‘amanaki lelei. ‘Oku fakahā mai kiate kitautolu ‘oku malava ‘a e fakalakalaka, pea kuo ‘osi fakahoko ‘e he Pasifiki ‘a e ngaahi sitepu mahu’inga. Ka ‘oku toe fakamanatu mai foki kiate kitautolu ‘oku fiema’u ‘e he liliu ‘uhingamālie ha ngāue tu’uma’u, fakahū pa’anga, mo e fengaue’aki.
Kapau ‘e a’usia ‘a e ngaahi faka’amu ‘o e SDG 4 mo e Founga Fakaako Fakafeitu’u ‘o e Pasifiki, kuo pau ke tau tukupā ke:
- Fakamālohi’i ‘a e ngaahi founga mo e fakamatala
- Poupou’i ‘etau kau faiako
- Tali ‘a e tekinolosia
- Ngaohi ‘a e ngaahi ‘apiako ke malu mo fakakau
- Liliu ‘a e silapa
- Fakapa’anga ‘a e ngaahi me’a ‘oku mahu’inga
- Pea mo fakakau ‘a ‘etau ngaahi kolo
Kātaki ‘o ‘oua na’a tau tatali ki he 2030 ke fakatokanga’i kuo tau mei lava ‘o fakahoko ha me’a lahi ange. Ko e kaha’u ‘o e ako ‘o e Pasifiki—mo e kaha’u ‘o ‘etau fānau—’oku fa’u he taimí ni. Tau ngāue fakataha ke fakahoko totonu ia.
Fai ‘e Melino Maka
Tonga Independent News
