Ko e Minisitā ki Muli ‘a Nu’usila, ko Winston Peters, ‘a ia ‘oku ‘i Tonga ko ‘ene ‘uluaki tu’uta ‘i ha fononga ‘i he Pasifiki ‘i ha uike kakato, kuo ne fanongonongo ‘a ‘ene fakangatangata ‘a e ngaahi tu’utu’uni ki he ngaahi visa ma’a e kau ‘a’ahi mei he ngaahi Fonua Motu ‘i he Pasifiki.
Nukuʻalofa, Tonga — Ko e Palēmia Tokoni mo e Minisitā ki Muli ‘a Nu’usila ko Winston Peters na’e a’u mai ki Tonga ‘i he uike ni, ‘o ne tataki ha kau fakafofonga mei he ngaahi pāti kehekehe ko ha konga ‘o ha misiona fakafeitu’u ‘o e Pasifiki. Ko ‘ene ‘a’ahi, ‘a ia ‘oku fakailonga’i ‘aki ‘a e tūponopono māfana mo e ngaahi liliu mālohi ‘i he tu’utu’uni fo’ou ‘o e nofo fakataimi, ‘oku hoko mai ia ‘i ha taimi ‘o e tupu ‘a e ta’epau fakamamani lahi, tupulaki ‘a e ngaahi fepaki fakasiokalafi fakapolitikale, pea mo e ngaahi tukuhau fakavaha’apule’anga fo’ou ‘a e ‘Amelika ‘a ia ‘oku ne uesia ‘a e ngaahi Fonua Motu ‘i he Pasifiki.
Tonga ‘i he Lotolotonga ‘o e Tokanga Fakafeitu’u
Tonga, ‘i he malumalu ‘o e taki ‘o e Palēmia fo’ou ko Dr. ‘Aisake Valu Eke, kuo fakatokanga’i ‘i he ngaahi sio fakafeitu’u. Ko Dr. Eke, na’a ne hu ki he mafai ‘i he konga ki mu’a ‘o e ta’u ni hili ‘a e fakafisi ‘a e Palēmia kimu’a ko Siaosi Sovaleni, ‘oku ne toe hoko foki ko e sea ‘o e Kōsilio ‘a e Ngaahi Fonua ‘o e Pasifiki. ‘I he’ene tauhi, ‘oku ‘amanaki ‘a Tonga ke hoko ko ha tokotaha va’inga mahu’inga ‘i hono fokotu’utu’u ‘o e ngaahi me’a mahu’inga fakafeitu’u, kau ai ‘a e feinga ke lahi ange ‘a e fakafalala kiate kinautolu pe ‘i he malu fakamalu’i mo e fakalakalaka faka’ekonomika.
Ko e ‘a’ahi ‘a Peters ‘oku ne fakamamafa’i ‘a e fakatokanga’i ‘e Nu’usila ‘a e fatongia fakasiokalafi mahu’inga ‘o Tonga ‘i he feitu’u. ‘I he ngaahi fealēlea’aki mo Dr. Eke, na’e tokanga ‘a e ngaahi fetalanoa’aki ki hono fakamālohi’i ‘o e malu fakatahi, poupou’i ‘o e ngoue, mo e fakapapau’i ‘o e ngaahi mahu’inga ‘oku na vahevahe ‘i he vaha’a ‘o e ongo fonua.
“Ko e feitu’u ‘eni ‘oku mahu’inga ‘aupito kiate kimautolu,” ko e lau ia ‘a Peters lolotonga ‘ene ‘a’ahi. “Pea ‘oku mau ‘i heni ke fakahaa’i ‘a e poupou ko ia, ‘o ‘ikai ‘i he ngaahi lea pe ka ‘i he ngaahi ngaue ‘oku ne fakatupu ha liliu ‘oku kehe.”
Fakangatangata ‘o e Visa, Langa ha Ngaahi Halafakakavakava
Na’e ‘asi ‘a e fanongonongo lahi taha ‘o e misiona ‘a Peters ki he Pasifiki ‘i hono fakaha ‘a e ngaahi liliu mahu’inga ‘i he tu’utu’uni ki he nofo fakataimi. ‘O kamata ‘i Siulai, ko e kau ‘a’ahi mei he ngaahi fonua ‘o e Kōsilio ‘a e Ngaahi Fonua ‘o e Pasifiki te nau malava ke ma’u ha ngaahi visa ‘a’ahi ki Nu’usila ‘a ia ‘e lava ai ‘o hu tu’o lahi ki he fonua ‘i he ta’u ‘e ua — tupu ua mei he ta’u ‘e taha lolotonga.
‘I he hanga ua, ‘o kamata ‘i Novema, ko e kakai Pasifiki ‘oku nau folau mei ‘Aositelēlia ‘i ha visa ngāue, ako, pe famili ‘e ‘ikai ke nau toe fiema’u ha visa makehe ke ‘a’ahi ki Nu’usila ki ha ngaahi nofo ‘o a’u ki he māhina ‘e tolu. Ka ko ha Mafai Folau Fakaelekitulōnika fiemālie (NZeTA) ‘e fe’unga ia.
“‘Oku mau fiema’u ke faingofua mo ma’ama’a ange ki he kakai mei he Pasifiki ke ‘a’ahi ki Nu’usila,” ko e fakamatala ia ‘a Peters. Na’e fakamatala ‘a e Minisitā ki he Nofo Fakataimi ko Erica Stanford ‘e tokoni foki ‘eni ke fakaholoholo’i ‘a e ngaahi totongi mo to’o ‘a e ngaahi fakafe’atungia’i ‘oku ‘ikai fiema’u ma’a e kau folau mei he Pasifiki.
Ko e ngaahi liliu ko ‘eni ‘oku vakai ki ai ko ha tali hangatonu ki he ngaahi kole tu’u fuoloa mei he kau taki ‘o e Pasifiki ke tau’atāina ange ‘a e fefolau’aki ‘i he feitu’u — pea ko ha founga poto fakavaha fengāue’aki ‘a ia ‘oku ne fakamamafa’i ‘a e ‘ilonga ‘o Nu’usila ko ha konga ‘o e fāmili ‘o e Pasifiki.
Ko ha Feitu’u ‘Oku Takatakaiʻi ‘i he Vaeua ‘o ha Fepaki Fakamamani Lahi
Neongo na’e fiefia ‘a e ‘a’ahi ‘a Peters, ko e ‘ātakai faka-Pasifiki fakalukufua ‘oku hou ange. ‘I he uike kuo ‘osi pē, na’e lulu’i ‘a e ngaahi Fonua Motu ‘o e Pasifiki ‘e ha fanongonongo fakafepaki mei he ‘Amelika ‘a ia na’e fokotu’u ai ha ngaahi tukuhau fakavaha’apule’anga fo’ou. Na’e hilifaki ki he konga lahi ‘o e ngaahi fonua ha tukuhau pe ‘e 10% ki he ngaahi koloa ‘oku uta atu ki he ‘Amelika, ka ko ha ni’ihi — kau ai ‘a Fisi, Vanuatu, mo Nauru — na’e uesia lahi ange, ‘aki ‘a e ngaahi tu’unga ‘o e tukuhau mei he 22% ki he 32%.
‘I hono fakahoa ki he tu’unga ko ‘eni, ko Niue mo Palau na’e fakatokanga’i ‘ene ‘ikai ke kau ‘i he lisi — ko ha sitepu ‘oku pehē ‘e he kau mataotao ‘oku ne fakahaa’i ‘a e ‘ikai pē ke ‘i ai ha founga ngāue pau ‘i he tu’utu’uni ngāue ‘a e ‘Amelika ‘o ‘ikai ko ha fokotu’utu’u fakavaha fengāue’aki. Ko e ta’efa’alataha ko ‘eni kuo ne fakatupu ‘a e puputu’u mo e hoha’a ‘i he feitu’u kotoa.
‘I he ‘uhinga ko ‘eni, ko e misiona ‘a Peters ‘i Tonga, Hawaiʻi, mo Vanuatu ‘oku hā ko ha misiona kuo fokotu’utu’u ke fakahaa’i ko Nu’usila ko ha hoa ngāue tu’uma’u mo tali vave. ‘Aki ‘a hono ‘oange ‘a e tu’unga fakaangaanga ‘o e hu ‘i he visa mo e fetalanoa’aki ‘i he tu’unga mā’olunga, ko Wellington ‘oku ne fakafonu ha vaha’ataimi ‘oku fiema’u lahi ki he falala mo e fepōtalanoa’aki.
‘Oku Fokotu’u ha Tukufakaholo
Ko e fakavavevave ‘a Peters ‘i hono fakamālohi’i ‘a e ngaahi fetu’utaki ‘i he Pasifiki ‘oku ‘uhinga fakatāutaha foki. ‘I he lolotonga ‘o e aleapau ‘a e pule’anga fakatahataha, te ne ngāue ko e Palēmia Tokoni pe ‘i he ‘uluaki māhina ‘e 18 ‘o e vaha’ataimi ta’u ‘e tolu, kimu’a pea ne tuku ‘a e fatongia ki he taki ‘o e Pāti ACT ko David Seymour. ‘Oku kei puke ‘e Peters ‘a e lakanga ‘o e Ngaahi Me’a Fakamuli ka ‘oku hā ‘oku ne tokanga ke ngāue’aki lelei ‘a e ngaahi māhina ko ‘eni.
‘Oku fokotu’u mai ‘e he kau siofi ‘a e fakatahataha ‘o e ngaahi liliu ki he visa — fakataha mo ‘ene feinga mā’olunga ki he Pasifiki — ‘e ala hoko ia ko e tukufakaholo ‘ene ngāue. Ko ha hokohoko atu foki ‘eni ‘o ‘ene ngāue kimu’a ‘i he fa’unga “Pacific Reset”, ‘a ia na’e fakamamafa’i ai ‘a e ngaahi vā fengāue’aki loloto mo faka’apa’apa’i ange mo e ngaahi fonua motu.
‘I he ta’u pe ko ‘eni, kuo ‘a’ahi ‘a Peters ki he 11 ‘i he 17 ‘o e ngaahi fonua kehe ‘o e Kōsilio ‘a e Ngaahi Fonua ‘o e Pasifiki, ko ha vave ta’efakalanuka ‘a ia ‘oku ne fakahaa’i ‘a ‘ene tui tu’u fuoloa ko e malohi ‘o Nu’usila ‘oku ‘i he’ene ngaahi fetu’utaki fakafeitu’u.
Ngaahi Tu’uta Hoko: Hawaiʻi mo Vanuatu
Mei Tonga, ‘e folau ai ‘a Peters ki Hawaiʻi, ‘a ia ‘e hoko ‘a e malu’i ko e tefito’i taumu’a. Ko e ‘api ‘o e ‘Amelika Indo-Pacific Command, ‘oku fakahoko ‘e Honolulu ha fatongia mahu’inga ‘i he tu’unga malu fakafeitu’u. ‘Oku ‘amanaki ke fe’iloaki ‘a Peters mo e kau ‘ōfisa ‘o e ‘Amelika ke alea’i ‘a e malu fakatatahi, fengaue’aki faka-tau’uta, pea mo e founga ngāue fakafeitu’u ‘i he Pasifiki.
Ko ‘ene tu’uta fakamuimui taha ‘e ‘i Vanuatu, ‘a ia ‘e tokanga ai ‘a e ngaahi fetalanoa’aki ki he fakaakeake ‘i he ngaahi fakatamaki, ‘inivesi ‘i he ma’u’anga ‘uhila fakafo’ou, pea mo e fefolaua’aki ngāue. Koe’uhi ko Vanuatu ‘oku kei fakaakeake mei he ngaahi mofuike mo e ngaahi saikolone kimuí ni mai, ko ha feitu’u mahu’inga foki ia ‘o e kau ngāue fakataimi ma’a Nu’usila — ko ha kaveinga ‘e ala hoko ko e me’a mahu’inga ‘i he ngaahi fetalanoa’aki fakavaha’a fonua.
‘E kamata’i foki ‘e Peters ha poloseki mahu’inga ‘o e ma’u’anga ‘uhila fakafo’ou ‘i Port Vila, ‘a ia ‘oku fakapa’anga fakataha ‘e Nu’usila mo Falanisē, ‘a ia ‘oku fakataumu’a ke holoki ‘a e fakafalala ‘a e fonua ki he tisolo ‘oku hu mai mei tu’apule’anga.
‘I he hoko atu ‘a e folau ‘a Winston Peters ‘i he Pasifiki, ko ‘ene ‘a’ahi ki Tonga ‘e ala manatu’i ia ko ha poini liliu ‘i he vaha fengaue’aki fakafeitu’u ‘a Nu’usila — ko ha vā ‘oku ‘ikai fakatoka ‘i he ngaahi fanongonongo lalahi, ka ‘i he ngaahi sitepu fakapotopoto, tokanga ki he kakai ke fakamalohi’i ‘a e uouangataha ‘o e Pasifiki ‘i ha māmani ‘oku fakaauha ‘e he ngaahi mavahevahē.
Fai ‘e Melino Maka Tonga Independent News
