This Content Is Only For Subscribers
Ko e ‘Analaiso ‘o e Konifelenisi Fakamafola ‘a Eke mo Peters ‘i Nuku’alofa
Ko e Palēmia Tokoni ‘o Nu’usila ko Rt Hon Winston Peters mo e Palēmia ‘o Tonga ko Hon Dr ‘Aisake Eke
‘I he taimi na’e hū ai ‘a e Palēmia Tokoni ‘o Nu’usila ko Rt Hon Winston Peters mo e Palēmia ‘o Tonga ko Hon Dr ‘Aisake Eke ki he tuliki ki he’ena konifelenisi fakamafola fakataha ‘i he ‘Api Nofo’anga ‘o e Komisiona Mā’olunga ‘o Nu’usila, na’e mā’olunga ‘a e ngaahi ‘amanaki. Ko ha taimi mahu’inga ‘eni — ko ha faingamālie ke fakahaa’i ‘a e fengāue’aki fakafeitu’u ‘oku fakalakalaka, ke fakafiefia’i ‘a e ngaahi fakafo’ou ‘o e visa ‘a Nu’usila ma’ae kakai ‘o e Pasifiki, pea mo fakahaa’i ‘a e uouangataha ‘i he fehangahangai mo e tupulaki ‘o e manako faka-siopolitikale ‘i he feitu’u. Ka ko e me’a na’e hoko ko ha ako ‘i he fakafehoanaki: ko e taki ‘e taha ‘oku mapule’i, falala’anga mo matamatalelei; ko e taha ne ki’i momou, ta’etokanga, pea ‘ikai fakapapau’i ‘ene tu’unga.
Lea Sino mo e ‘i ai: Falala’anga vs. Tokanga
Na’e fakahoko ‘e Rt Hon Winston Peters ‘ene ngaahi fakamatala ‘i he faingofua ‘o ha tokotaha taukei faka-tīpilomētika. Na’e lea ta’efakamatala’i tohi, na’a ne ngāue’aki ‘a e fakakata, ngaahi talanoa fakahisitōlia, mo e mahino ‘o e ngaahi tu’utu’uni ke fengāue’aki mo e mitia mo e kau ‘ōfisa fakatou’osi. Ko ‘ene lea sino na’e fiemālie, a’u pe ki he taimi fakakata he taimi ‘e ni’ihi, ka ‘oku fua ma’u pe — ko e faka’ilonga ia ‘o ha tokotaha kuo tataki ha ngaahi fakataha fakamafola ta’efakamaau pea ma’u ha mahino loloto ‘o e ngaahi ongo’i ‘o e Pasifiki. Ko Dr Eke, ‘i he tafa’aki ‘e taha, na’e fakafalala lahi ‘i ha tohi lea. Na’e ne lau ia ‘aki ‘a e fo’i lea kotoa ‘o ‘ikai ha fetu’utaki mata pea na’e fakahaa’i ‘a e manavahē, tautautefito ki he taimi na’e fiema’u ai ia ke ne hiki mei he’ene tohi. Neongo ‘e mahino ‘eni ki ha taki fo’ou kuo fakanofo, ka ko e vaha na’e ‘ikai pe ko e tukupa, ka ‘i he mateuteu mo e ‘i ai.
Ko Hai Na’e Ne Pule’i ‘a e Talanoa?
Neongo na’e fakahoko ‘i Tonga, ka ko e talanoa na’e lahi ‘a Nu’usila. Ko Peters na’e ‘ikai ngata pe ‘i he falala’anga ‘i hono tufaki ‘a e tu’utu’uni ‘a ‘ene pule’anga — tautautefito ki he ngāue fo’ou ‘o e visa hu tu’o lahi ta’u ‘e ua ma’ae kakai ‘o e Pasifiki — ka ‘i hono tali ‘a e ngaahi fehu’i kehekehe ‘o fekau’aki mo e malu ‘o e Pasifiki, ngaahi fetō’aki fefakatau’aki, tukuhifo, mo e tīpilomētika fakafeitu’u. Na’a ne fepotoaki’i ‘a e lea fakahangatonu mo e tīpilomētika, a’u ki hono fakakau ha ngaahi talanoa fakafiemālie ke ‘ai ke faingofua ange ‘ene ngaahi fakakaukau. Ko e fakalongolongo ‘a Eke ‘i he ngaahi kaveinga mahu’inga na’e lahi ange ia ‘i he faingamālie ‘oku mole — na’a ne fakatupu ha ‘ata’atā fakamamahi. ‘I he taimi na’e fai ai ‘e Peters ‘a e fanongonongo ‘o e visa, ko ha taimi ia ke fakahaa’i ‘e Tonga ‘ene hounga’ia, vahevahe ‘a e me’a ‘e ‘aonga ai ‘eni ki he ngaahi famili, ngaahi siasi, mo e pisinisi, pea fakahoko ia ki ha visone lahi ange ki he vā ‘o e kakai. Ka na’e ‘ikai fai ‘e Eke ha lea, ‘ikai ha fakahaa’i poupou, ‘ikai ha fakamālohia. Na’e hangē pe na’e ‘ikai ke ne teuteu ki he fanongonongo.
Fatongia Fakafeitu’u: Ko e Sea Na’e ‘Ikai Sea
‘I he’ene hoko ko e Sea ‘o e Folamiō ‘a e ‘Otumotu ‘o e Pasifiki (PIF), ‘oku ma’u ‘e Tonga ha fatongia tataki mahu’inga ‘i he feitu’u. Ka ‘i he taimi na’e fai ai ‘a e fehu’i ‘o kau ki he’ene fengāue’aki mo e kau taki kehe ‘o e PIF — tautautefito ki ‘Otumotu Kuki mo Kilipati — na’e mo’ua ‘a Eke. Na’e faingata’a’ia ke ne fakahaa’i lelei ‘ene ngaahi ngāue mo e taimi’i ‘i he’ene hoko ko e Sea ‘o e Folamiō, pea na’e ‘oatu ha ngaahi tali ta’epau, fakatoutou. ‘I he taimi na’e ‘eke fakahangatonu ai pe ko e fakataha Toloika ka hoko ko e ‘uluaki kuo ne sea’i talu ‘ene kamata ngāue, ko ‘ene tali na’e malu’i, toe foki ki he ngaahi tu’unga fakalukufua kae ‘ikai ko ha fakamatala falala’anga ‘o e taki. Na’e tuku ‘eni ke fehu’ia ‘e he kau mamata pe ‘oku founga fe’ia ‘a e fakahoko ‘e Tonga hono fatongia fakafeitu’u pea pe ‘oku fai nai ‘a e fengāue’aki ‘i he tu’a ‘i he taimi ko ‘eni ‘oku ‘i ai ha mamafa lahi ki he uouangataha ‘o e Pasifiki.
Ko e Fetongi Fakahā: Ko e Muimui ‘Oku Pulia
Mahalo ko e taimi fakahā taha na’e hoko ‘i he taimi na’e fehu’i ai ‘a Peters pe ‘oku anga fefe ‘a e fakafaikehekehe’i ‘e Nu’usila ‘ene fengāue’aki ‘i he Pasifiki mei he kau va’inga muli kehe. Na’a ne tali fakakaukau — talanoaʻi ‘a e ngaahi mahu’inga tatau, temokalati, mo e mahu’inga ‘o e ‘ikai ke tuku ha ngaahi ‘ata’atā ‘i he feitu’u. ‘O ‘ikai ke ne to’o ‘a e tefito’i kaveinga ni mo fakalahi ki he founga fakafeitu’u ‘a Tonga, na’e kei fakalongolongo pe ‘a e Palēmia Eke. Ko ha faingamālie na’e mole ‘eni ke fakamo’oni’i ‘a e ngaahi mahu’inga ‘a Tonga, fakahaa’i ‘ene taki ‘i he’ene hoko ko e Sea ‘o e PIF, pea fakahaa’i ‘a e uouangataha mo e vakai ‘a Nu’usila ki ha palani ‘oku Pasifiki-‘uluaki.
Ta’epalanisi Fakatipolometika: Ko Hai Na’e Hā Ko e Taki Fakafeitu’u?
‘Oku hiki mei he konifelenisi fakamafola ‘aki ‘a e fakakaukau pau ko Peters, neongo ko ha ‘a’ahi, ko e tokotaha taukei fakasitatisimeni fakafeitu’u. Na’a ne fakafofonga’i ‘a e taki, lea ‘i he tui, pea ‘oatu ‘a e mahino ‘o e ngaahi tu’unga ‘a Nu’usila. Ko Eke, ‘i hono fakafehoanaki, ne haa ‘oku ta’efiemālie ‘i he fatongia ‘o e sitatisimeni. A’u ki he taimi na’e fehu’i ai ‘o kau ki he Facility Ki he Mafola ‘o e Pasifiki — ko ha fakalakalaka fakafeitu’u lahi — ko ‘ene ngaahi fakamatala na’e ‘ikai ha tui mo e mahino, neongo ko ha lavame’a fakahisitōlia ‘i he malumalu ‘o e Sea ‘o e Folamiō ‘a Tonga. Ko e ta’epalanisi ko ‘eni ‘o e tatau mo e mafai, ‘i ha ‘atakai fakatokolahi pehē, ‘oku fakatupu ha faingata’a’ia ‘o e falala’anga ‘o Tonga ‘i ha taimi mahu’inga ki he feitu’u.
Tatau, Falala, mo e Ngaahi Pole ‘i he Kaha’u
Ko e ngaahi konifelenisi fakamafola ‘oku ‘ikai ngata pe ‘i hono lau ‘o e ngaahi fakamatala — ko e ngaahi taimi ‘eni ke fakahā ‘a e taki, langa ‘a e falala ‘a e kakai, pea fakahā ‘a e mateuteu ke taki. Ko e fakahoko vale ‘a Eke ‘e lava ke fakafofonga’i ‘a e ngaahi pole ‘o e hū ki ha fatongia fakafeitu’u mamafa ‘aki ‘a e teuteu fakangatangata. Ka neongo ia, na’a ne ‘ohake ha ngaahi fehu’i mo’oni ‘o kau ki he malava ‘e Tonga ke fakamo’oni’i ‘ene ngaahi fiema’u ‘i he tuliki fakavaha’apule’anga. ‘I hono fakafehoanaki, ko e fakahoko ‘a Peters ko ha fakamanatu ia ‘o e hā ‘a e tīpilomētika ‘oku lelei: malohi, fakataumu’a, mo mateuteu lelei. Ko ‘ene fakahoko na’e fakamamafa’i ‘a e taumu’a mahu’inga ‘a Nu’usila ‘i he feitu’u mo ‘ene fie tokoni ki he ngaahi fie ma’u ‘a e Pasifiki — lolotonga ‘a e fai faitotonu ‘o kau ki he ngaahi fakangatangata, hange ko e fakamole ‘o e pule’i ‘o e fefononga’aki ta’e’i ai ha visa.
Fakakaukau Faka’osi
Ko e taki ‘oku ‘ikai fekau’aki mo e ngaahi hingoa — ‘oku kau ki he laka ki mu’a ‘i he taimi ‘oku ‘i ai ‘a e maamangia. Na’e ma’u ‘e Tonga ha faingamālie ke fakahā ‘a e malohi, mahino, mo e hounga’ia ‘i ha momeniti na’e tatau lahi ‘a kinautolu mo Nu’usila. Ka neongo ia, na’a nau tuku ‘a e tokotaha ‘a’ahi ke ne to’o ‘a e tuliki mahu’inga ta’etukuaki’i. Ko e lēsoni ‘oku mahino: ‘i he tīpilomētika, ‘oku lea lahi ‘a e fakalongo. Kuo pau ke ako ‘a Tonga ke ne ma’u ‘ene le’o — pe tu’u ha faingata’a’ia ke lea ma’ana.
Tohi ‘e Melino Maka | Ongoongo Tau’atāina ‘o Tonga | 11 ‘Epeleli 2025
