‘Oku ‘i ai ‘a e ngaahi taimi ‘i he hisitōlia ‘oku ‘omi ai ‘e he mahino ‘o e taki ‘i ha feitu’u ‘a e peaukeau ‘o e tu’utāmaki ‘o e fiema’u vivili ‘o fakafou ‘i he ngaahi ‘ōseni. Ko e taimi ko ia ko ‘eni, pea ‘oku ‘ikai ke ha’u ia mei he ngaahi feitu’u angamaheni ‘i he politikale ‘o e mālohi fakamamani lahi, ka ‘oku ha’u mei he Kalepea. ‘I ha lea fakalotolahi mo ta’e-manavasiʻi, ne fakamatala’i ai ‘e ha taki mei he Kalepea ‘a e ngaahi fakatamaki lalahi ‘oku fehangahangai mo e fanga ki’i ‘otu motu iiki ‘oku fakalakalaka (SIDS) – ko e ngaahi fakatamaki ‘oku ongo’i ma’olunga atu ‘i he Pasifiki. Ko ‘ene lea na’e ‘ikai ko ha ui ke ‘ā hake pē ‘a hono feitu’u, ka ko ha fakahinohino ki he tu’unga matu’uekina mo e fetokoni’aki ‘oku fiema’u vivili ke ako, ngāue’aki, pea ngāue’i ‘e he Fōlami ‘a e ‘Otu Motu Pasifiki (PIF).
Loto-to’a ‘o e Kalepea: Lea’aki ‘a e Mo’oni ‘o ‘ikai ha Ilifia
Na’e ‘ikai fakafufū ‘e he taki mei he Kalepea ‘a ‘ene ngaahi lea. Mei he feliuliuaki ‘o e ‘ea ki he ngaahi tau fefakatau’aki fakamamani lahi, mei he ngaahi fakamatala hala ki he fakafalala faka’ekonōmika, na’a ne tā ha fakatātā fakapo’uli ka ‘oku mo’oni ‘o fekau’aki mo e māmani ‘oku tau nofo ai he taimí ni. Na’e ‘ikai ko ha lea kuo tohi ke fakafiefiaʻi pe fakamālō’ia’i fakadipolōmātika – ka ko ha kole ki he fakafalala pē kiate kita, uouangataha, mo e ngāue vave ke fai leva. Na’a ne fakahā ko e ngaahi fonua Kalepea ‘oku nau iiki, ka ko e ngaahi fakatamaki ‘oku nau fehangahangai mo ia ‘oku lalahi, fakaangaanga pea ‘oku fakautuutu ‘o kovi ange.
Fakafehoanaki ‘eni mo e ngaahi fakamatala tokanga, māmālie, pea mo e ngaahi tohi fakakaukau fakapule’anga ‘oku ha’u mei he ngaahi fakataha ‘a e kau taki ‘o e Pasifiki. Ko e Fōlami ‘a e ‘Otu Motu Pasifiki, neongo ‘a e laui ta’u ‘o e ngaahi fakataha, fanongonongo, mo e ngaahi founga ngāue, kuo te’eki ke ne fakatatau ‘a e mamafa ‘o e ngaahi palopalema mo e vave ‘oku fiema’u. ‘Oku fakahaa’i mai ‘e he Kalepea ‘a e founga ke taki’aki ‘a e mahino fakaeangama’a – pea kuo pau ke muimui ‘a e Pasifiki.
Ko e hā ‘oku Fiema’u ai ke Fakafanongo Lelei ‘a e Pasifiki
1. Ngaahi Tu’unga Lavea Ngofua Tatau, Ngaahi Lēsoni Tatau
Hangē ko e Kalepea, ko e Pasifiki ko e taha ‘o e ngaahi feitu’u ‘oku lahi taha ‘enau fakafalala ki he koloa hū mai ‘i māmani. ‘Oku tau fakafalala lahi ki he ngaahi senolō tokonaki fakamāmani lahi, tautautefito ki he ngaahi me’a ‘oku fou mai ‘i ‘Amelika, ‘Aositelēlia, mo ‘Esia. ‘Oku tau tu’u tatau pē ‘i he’etau lavea ngofua ki he ta’emalu ‘a e me’atokoni, ngaahi faingata’a’ia ‘o e feliuliuaki ‘o e ‘ea, hiki hake ‘a e ngaahi totongi, pea mo e maumau’i ‘o e maau fakaemāmani lahi. Ko e me’a ‘oku fehangahangai mo e Kalepea he ‘ahó ni, ‘e malava ke fehangahangai mo e Pasifiki ‘apongipongi—pe kuo ‘osi fehangahangai mo ia.
2. Ko e Founga Fakavahaʻa Fonua ‘oku ‘Ikai ko ha Lea Fīvī – Ko ha Founga ki he Mo’ui
Ko e ui fakalotolahi ‘a e taki mei he Kalepea na’e faingofua: Fakatau fakalotofonua. Poupou’i ‘a e fefakatau’aki ‘i he feitu’u. Fengāue’aki ‘i he tafa’aki takimamata. ‘Oku ‘ikai ko e ngaahi founga fakapa’anga pē ia – ko e ngaahi founga ke matu’uaki. ‘I he Pasifiki, ‘oku tau fa’a talanoa fekau’aki mo e fakavahaʻa fonua, ka ‘oku tau fa’a fakahoko nai ia ‘o fakatatau ki he talanoa? ‘Oku kei mavahevahe ‘etau ngaahi ‘ekonomika, ‘oku kei si’isi’i ‘etau ngaahi sisitemi fefononga’aki, pea ‘oku fa’a ma’u ‘etau kau taki ‘i he ngaahi polokalama ‘a e kau foaki tokoni kae ‘ikai ko e ngaahi founga fakafonua.
‘Oku tau fiema’u ha me’a tatau mo e ngāue CARICOM ki he me’atokoni ‘a ia ko e 25 ki he 2025. ‘Oku tau fiema’u ha palani feitu’u ki he malu ‘a e me’atokoni, ha founga tu’unga matu’uekina ki he takimamata, pea mo ha tukupā ki he fefakatau’aki ‘i he vaha’a ‘o e ‘otu motu ‘o ngāue’aki ‘a e ngaahi vaka ‘a e Pasifiki. Kuo taimi ke fakamo’oni’i ‘a e fakavahaʻa fonua.
Kuo Taimi ke Lea ‘a e PIF ‘aki ha Le’o Taha—mo e Tui Malohi
Kapau na’e ‘i ai ha taimi ma’a e Fōlami ‘a e ‘Otu Motu Pasifiki ke hoko ko ha mālohi fakapolitikale kae ‘ikai ko ha me’angāue fakadipolōmātika pē, ko e taimi ia ko ‘eni. Na’e lea ‘a e taki mei he Kalepea ‘aki ‘a e faka’apa’apa, ka ‘i he taimi tatau mo e ngaahi fie ma’u. Na’e ‘ikai ke ne kole ki he ngaahi mālohi fakamāmani ki ha ‘ofa – na’a ne kole ki he faka’apa’apa, ki he fepōtalanoa’aki, pea mo e fakamanatu ‘o e ngaahi fehokotaki fakahisitōlia ‘oku fakafehokotaki kitautolu.
Kuo pau ke fai ‘e he Pasifiki ‘a e me’a tatau. Kuo pau ke:
- Toe fengāue’aki mo ‘Amelika, Siaina, mo ‘Iulope ‘i he tu’unga mā’olunga taha pea kole ‘a e mahino ‘o e ngaahi tu’utu’uni fefakatau’aki mo fakalakalaka ‘e uesia ai kitautolu.
- Kole ‘a e pa’anga ki he feliuliuaki ‘o e ‘ea ‘o ‘ikai ko ha tokoni, ka ko ha totongi huhu’i ki he mole mo e maumau kuo fakatupu ‘e he ngaahi ‘uli ‘oku ‘ikai ke tau fakatupu.
- Fakahū pa’anga ki he fefakatau’aki ‘i loto ‘i he Pasifiki mo e fehokotaki, kau ai ‘a e ngaahi vaka iiki, ngaahi feleoko fakakautaha, mo e fefakatau’aki faka’ilekitulōnika.
- Fokotu’u ‘a e ngaahi senita fakafeitu’u ki he me’atokoni, ngaahi faito’o, mo e lolo ke malu’i mei he ngaahi faingata’a ‘i he ngaahi senolō tokonaki fakaemāmani lahi.
‘Ikai ha Toe Tatali ki he Tokoni – Kuo Taimi ke Tokoni’i Kitautolu
‘Oku mahino ‘a e pōpoaki ‘a e Kalepea: ‘Oua ‘e tatali ki he fakatonga ke fakahaofi koe. Kuo pau ke ako ‘a e Pasifiki ke mo’ui pea mo tu’umālie ta’e-fakafalala ki he anga lelei fakaemāmani lahi. ‘Oku ‘uhinga ia ke:
- Poupou’i ‘etau kau ngoue, kau toutai, mo e pisinisi iiki mo lotoloto.
- Toe langa ‘a e falala ‘i he ngaahi māketi fakalotofonua mo fakavahaʻa fonua.
- Fakahū pa’anga ki he mo’ui lelei fakae’atamai, fakaivia ‘a e to’utupu, mo e uouangataha ‘a e komiuniti.
- Tu’u fakataha – ‘o ‘ikai ‘i he hiva pē mo e ngaahi lea, ka ‘i he founga ngāue mo e ngaahi feilaulau fakakautaha.
Fakaʻosi: Ko ha ‘Ōseni Tatau, Ko ha Ikuna’anga Tatau
‘Oku ‘i ai ‘a e laumālie Kalepea ‘oku pehē: “ʻOku tau fetokanga’aki. ‘Oku tau fefakamālohia’aki.” ‘Oku ongo mālohi ‘a e laumālie ko ia ki he founga fakaPasifiki – ka kuo pau ke tau ‘oange ki ai ha ngāue mo’oni, ‘o ‘ikai ko ha ongo’i pē.
Kapau ‘oku fie ma’u ‘e he PIF ke kei mahu’inga ‘i he ngaahi ta’u ka hoko mai, kuo pau ke ne laka atu mei he ngaahi fakataha mo e ngaahi fakamatala. Kuo pau ke hoko ia ko ha tu’unga ki he loto-to’a, fengāue’aki fakataha, mo e liliu. ‘Oku tutu ha afi ‘e he Kalepea ‘i he lalo va’e ‘o ‘enau kau taki. Kuo pau ke fai ‘e he Pasifiki ‘a e me’a tatau – pe tu’u lavea ngofua ke tāfia ‘e he ngaahi peau ‘o e ta’etokanga fakamāmani lahi.
‘Oua na’a tau fakahīkihiki’i pē ‘a e le’o ‘o e Kalepea – tau faka’aonga’i ia.
Fai ‘e Melino Maka
Nusipepa Tau’atāina ‘o Tonga
